KEIMAH LE
PU GEOFFREY BIAK NAWL
Stephen
Ni Kio
Biahram
thawhnak
Pu Biak Nawl cu kan
thihtaknak hi a kum in kum 3 (2012 September 9) thliahmahte a ti cang. A pum cu
kan sin ah um ti hmanh hlah seh law, a ro cu Laimi kan ca ah a nung zungzal ko.
Zeicahtiah a thiammi le a hngalhmi a tam hringhran. Hi a thiamnak hi Pathian
pekmi thluak ṭha a ngeih lawng si lo in amah hrimhrim nih a kawl i a thiammi
lawngte an si.
Pu Biak Nawl ṭialmi
cabia pawl kan chuah lai
Pu Biak Nawl ṭialmi cabia
pawl kan chuah lai tiah HBC in Pastor Van Nuam le hlahruai Pu Thawng Cung Nung
le Pu Chan Thawng Hu he, 4.10.2015 ni ah, LBC biakinn ah kan i tong i an ka
chimh. Ka thinlung chung ah, amah he aa naih ngaingai mi keimah santlaih lo nak
vialte kaa hmu. A hawikom nih cabia ṭial cio in kan chuahpiak awk, kanmah nih
mah hi kan hrih awk a si nain tiah sual biatak in kaa phaw. Nihin ah kan
biakinnpi HBC nih hi bantuk khua an khan hi kaa lawm tuk, amah hmanh nung seh
law, amah nakin kaa lawm deuh hnga tiah ka ti len. Pakhat in rak ṭial ve ning
law zeitin, ka ti hna i ‘rak ṭial ko hen’ an ka ti caah kaa lawm chinchin. Nain
aho nih rak sawm lo in keimah nawl i ṭial ding cu ka kutthling a za deuh. Zei a
si hmanh ah ṭial cu kaa ot ko.
Amah nih a nunchung ah a ṭialmi
cabia hi a tampi ko lai, a ṭialmi cabia hi, 150 paoh cu a si lai tiah ka ruah.
Keimah zong nih ka ‘cabia komh’ chung ah a ṭha tiah kaa timi pathum kaa khumh i
chuah ka timh. U Biak cu, um sawh duh lo, mikhuaruat hrimhrim a si. A um
sawhsawh bal lo. Amah nih a rak ṭialmi cabia ah cun, amah kong cu a lang lai lo
ti cu a fiang. A ṭialmi na rel belte le, a lungkhuaruah, a thluak thuh le
puanh, a hoih ning kha na hmuh khawh lai. Cu caah keimah nih ka hngalh tawk, a
kong vun ṭial ve ning law tiah kaa tinak a si. Keimah tang 5 ka cawn 1962 kum
ah, anih cun tang 9 a si cang i kannih nih cun, an mui hi fiang tein kan rak
hngalh ngaingai.
A muisam le a
purua
U Biak hi kan Laiholh cun
papi a si ka ti lai. A tung hi pe 5.6 hrawng a si i a pumrua a ṭha. A taksa cu
Laimi nih cuar kan i ngeih cio mi mi sen-nak a si ve. Ramvahnak ah a ṭha taktak
mi Esau bantuk mihmulruh a ngei. A hmai hi a khat bibbeh i duhnung mi mui a
cuang. A holh tik ah a holh a nem i panh sirsiar tein mi hi a kan chawnh tawn.
Cu caah a sin i biachim hi a nuam ngaingai. A tawk in ca a rel ve mi a si caah
a hngalhnak a kau. Bia kan i ruah tik ah ṭha tein a kan ngaihpiak. A hngawng a
ngan i paṭhawng phun in a vuak, cu caah a aw zong a kua i Pat Boone bantuk kan
tinak a si.
Pu Biak cu Lai
pasal ṭha hrimhrim a si
Pasal ṭha timi biafang
hi, a phunphun in tahnak pefung i serh in an chim cio ko lai, an pefung belte
cu aa tiangaw kho lo men. Kei nih pefung ah kaa hmanmi cu, Kawl ram dot a si, a
thiam le a hngalhmi a tam hringhran, zei lei paoh in i tah seh law mark 60-70
cung Distinction mark cu a hmuh dih lai tiah ka ti. Pu Biak Nawl hi mirum
chungkhar in a chuakmi cu a si lo, nanmah kanmah bantuk in santlailo te
chungkhar in a chuakmi a si. A van a ṭhat tuk nak cu amah hringtu a pa hi a fim
le a hngal ngai mi a si. A pa nih hin thil tampi a chimh. Hauleng ah a chuahpi
hna i thing le ram, phung le phai hi a chimh a hngalhter tawn hna. Kan Laimi
lak ah keimah ka hngalhmi hna ah thiamnak tampi a ngei ka timi hna cu Pu
Geoffrey Biak Nawl le Pu Freddy Lai Len an si ka ti tawn. Keimah nih ka hngalh
bik mi hna an si ruang zong ah a si.
A Lai fa taktak
Khuahlun, Farhual um a si
caah caw thlam zong an ngei i lo ah, zing tin zan tin a kal lengmang. Cu ti lam
a kal pah ah hin fing le tlang, khua le ram a ngiathlai lengmang. A hngalh lo mi
paoh kha a pa a hal. A pa zong cu mifim a si caah tampi a chimhmi nih hin
fimhngalhnak a pek. ‘Laimi kan si caah Laimi lungkhuaruah in khua kan ruah awk
a si’ tiah hin a ka ti tawn.
A hla pakhat, Thawngṭha
hlaremh dawh fung 100 i fung 97nk ah, ‘Bawipa fialmi rian kan ṭuan lo ahcun,
kan ram le miphun a lo lai, hlan lio Israel mi tuanbia kan hluan lai, lungfim
ngai in ruah kan herh cang’ tiah a ti.
‘Lairam in ramdang ah kal
i kuli ṭuan ding a si ko, chawva he kan hmuhmite he Lairam ah kan rak kir ṭhan
i kan khua le ram kan humhak cio awk a si’ tiah hin a ka ti lengmang.
Hakha khua ah hin, amah
le Pu Chawn Kio he ṭuanvo kan i phaw. Thawhkehnak vialte Pu Chawn Kio, bia le
holh vialte kei, bia, hla, holh a dang paoh anih tiah kan i ti. Khuazeika in dik
cauk hi ka sin ah a phan tawn. Mizo, ramdang hna in, a ra phan i ‘Pu Stephen Ni
Kio va pe uh,’ an kan ti tiah hin an rak put tawn. Cu tik ah bia le holh a si
ahcun kaa lak, hla le bia dang deuh a si ahcun amah ka pek i, Thawhkehnak
phungphai a si ahcun Pu Chawn Kio hi ka pek tawn. Zarhpi ni zingpumh dih ah
hin, Mary nu lakphakdawr ah kan ṭhu i bia hi kan i ruah tawn. A caan ah Pu Ram
Mang hna aa tel tawn, kan pawngkam ṭhu nih hin kan bia hi a ngaitu an um ṭheo tawn.
Kan pali in CACC Laica ruatkhangtu Kawmiṭi chungtel kan si caah heh tiah hin
kan cafangfonh le kan biafangkomh kong hi kan ceihmaiṭi tawn. Keimah Rangoon i
kal kaa tinh lio zong ah fak ngaingai in Pu Chawn Kio he hin voi hnih voi thum
tiang hi an ka thlauh. Kei nih, ‘Hakha khua le kan ram cu ka siang hrimhrim lo
nain caṭial ka duh caah, mei a ṭhatnak le cauk chuah a fawinak ah kaa ṭhial lai
ka tinak a si. Ca in kan i unau hna lai’ tiah hin ka rak leh tawn hna.
Sport man a si
Lairam ah cun cozah nih
hmun le hma, zaanglentecelh awk thilri tlamtling in an kan chiahpiak khawh lo
caah mah le inn cio ah thingtum le lungtum cawi awk, ring bars, prallel bars,
high bars hna kan i serh i kan i celh cio tawn. Anih hi thingtum cu aa serh ve
nain, prallel bars tu hi aa celh deuh. A pumrua zong papi a si caah a tawkzawn
cun a rak ngan hringhran ko.
Khuahlun, innral-farhual
tlangrian, thihloh i thlancawh tbk. ah an zaang a kan hringhran ko hna. Pastor
Rev. Mang Kio nih aa bochan ngaingai i ‘lungtumpi tiah a ka kawh tawn’ a ti.
Paih ka chuak ti belte hi cu a ka chim bal lo, nain a thazaang a ṭhawng ngaingai.
Hmanthlak suai a thiam ngaingai
Cauk le khedan tuarh lo
in a rin a thai hna i, hmanthlak suai a thiam ngaingai. Vawlei cung
ramhmanthlak (map) hna hi a kirik a kawrok in aa chingchiah dih. Kawl ram le
Lairam ramhmanthlak hna zong a suai a thiam ngaingai i a hnu ah cun minung
muipu hmanthlak hna a suai khawh. Hmanthlak suai thiam hna nih cun sam a umtu
ning, minung serṭo umtu ning hna kha ṭha tein an ngiat khawh i cu bantuk cun an
sam, an pumrua zong cu an i sersiam tawn. Hmanthlak mitau a ngei le ngei lo cu,
kan i sersiam len zong ah kan i bang kho lai lo.
Hakha Pat Boone
Kum 1960 in 1970 tiang hrawng hi kan Lairam
ah, nitlaklei zohzun (actor) pawl, hlasak thiam hna Elvis Presley, Jim Reeves, Pat
Boone, Cliff Richard, Bryan Highland, Ricky Nelson, Paul Anka ...tbk. hna i kan
rak uar tuk hna. An sam hi a rak style tuk i, anmah bang cun kan sam kan i tuah
cio. An hla zong Ceylon timi meter band ah zan 0900 hrawng hin a ra chuak, an
hla hna kha ca in kan i ngeih hna i an hla rumro cu kan rak sa. Kawl hla fung
khat hmanh kan thiam lo. Minung cu kan sam khoh ning aa lawh lo caah, a sam a
pan i arsam aa ngeih na, a cal a kherh aa ser na, a sam a laat na, sampi, samte
tiah hin kan um i anih cu a sam hi sampi a si. Samtom chan si seh law a samphur
a ngan ngaingai hnga. Kan samhriah cu bepsam bua deuh i chiah, hnulei ah
kalter, kan hmai sam kha cho ah a bo (Bo kay an timi a mauh) lehhmah 4,5 tbk.
sang khin rem le dawhte in kan rak i hriah, kan kalnak paoh ah samthih kan i
ken. Sam nawl ngai lo a ngei nih cun kan kut in kan i hnuai i, fungṭhul hna in
kan ngerh i kan rak kerter tawn. A sam hriah cu aa rak i dawh tuk i Pat Boon
tiah hin kan ti. Pat Boone bang cun a aw zong cu a kua ve fawn cu.
Hla a thiam
Mizapi nih nan hngalh bantuk in hla kong ah
cun chim awk um lo a si. Amah nih a ka chimhmi cu, ‘hla hi fung zeizat set dah ka
phan ti hi ka hngal lo, zarh khat ah hla hi fung thum ka phan lai tiah kaa ti i
cu ning cun zulh in phan kaa zuam. A karlak ah hlaphan hi an ka fial lengmang i
cu he cun zarh khat ah a tlawm bik fung 7 hi cu ka phan lengmang ko. Aho ta,
zei hla ka phan ti hmanh hi ka hngal kho dih lo. Cu ning cun ka tuak tik ah, a tlawmlei
in fung 4500 nak tang ṭum lo hi ka phanmi a si lai ka tinak a si’ tiah a ka
chimh tawn.
Kawl ram i Tipil Khrihfabu paoh kan hla nambar
i khat dih seh tiah an ti, hlan ZBC nih an hrih tik ah, amah nih kan Hakha hlabu
kha a remh dih cikcek i a lim. Falam le Tedim nih cun an tuah dih ve i, an sin
ah, cu hla a tuahmi vialte cu a lim ve. Nain HBA kut a phak tik ah an daithlan
ruang ah a hla cu a tlau dih. Nihin i kan sakmi hla, hlabu hi a hnu ah nolh in
a ser le a phuah ṭhan mi hla an si. A ka chimhmi ah cun, “Ka ṭialciami hla a
tlau caah ka ngaih a chia ngaingai. Atu tuah ṭial ṭhan a hung chuah tik ah, hla
kawmiṭi hna nih bawmh le chuah an zaang a tlawm ngaingai. Hi hla ka vun tuah
rih nak ah hin, ka mit hi degree 350 in 360 tiang a ṭum. Ka ba ngaingai ko,”
tiah a ka ti tawn. Cu hla a thiamnak pefung cu, Khrihfabu kip nih an pekmi
cakhenh in siseh, Kawl ram pumpuluk, hlathiam (hi hlathiam ka ti tik ah kanmah
Khrihfa lawng kan si lo, hla a phan le a phuahtu vialte tel in ka ti duhnak a
si) YMCA Golden Jubilee nih an hrihmi hlaphan zuamnak, 2001 November thla 17 ni
ah, a pahnihnak, teinak a hmuh. “Ka hmette in siangbawi nu sin ah hla cu ka cawn
i tampi cu ka thiam ko. Hi zuamnak i ka phanmi hla cu, Mirang holh in phuahmi a
si i, ‘Jubilee Anthem’ a si,” tiah a ka chimh tawn. Tanbo he solfa he a pahnih
in a thiam i Kawl ram dot (Myanma level) a si.
Paṭi Unit i rian a ṭuan lio ah, Kawl ah hin
caantawi training ah Rangoon a phan tawn. Hla thiam a si caah Kawl ram level in
a min a thangmi hna, kha lio i Min Min Latt, Bamapyi Than Naing tehna pawl nih
hin Rangoon a phak hi an hngalh. A training a dih zan cu taxi in an va lak i
hotel ah hin an chiah. Kuak duh ngai mi a si caah kuak thawthaw cigarettes
tampi an cawkpiak i an rak zohkhenh. A tlawm bik ni hnih hi cu a campiak tawn hna.
Cu ahcun ‘anih nih hi zawn ah hi ti hin a hla
ah a kalpi, hi ti hin a tum; kei nih hi ti hin ka ti i ka tum, ka kalpi ve,
nangmah nih ri kan thlek’ tiah hin an hauh tawn. Anih nih awzai (music) kal
ning le hla aw a kal ning kha fiang tein a thleidanpiak hna i ri a thleh tawn
hna. A bia hi an ngaihpiak, an lakpiak.
Kan Laimi lak ah hla lei in Doctorate a kan
lakpiaktu Salai Tawna zong nih aa bochan ngaingai i ‘keimah hi hla thiam le Doctorate
ka si lo, amah hi a si’ tiah keimah hrimhrim kha Singapore kan i ton lio 2005
December ah a ka chimh.
Chin Christian College, Hakha khua ah caancheu
in Music saya caan saupi a ṭuan, a damchung paoh cu. A hla thiamnak kong cu a
hla phanmi Salm hlapi tehna, a dangdang ah nan hngalhcia a si ko i hla thiam lo
nih cun hi nak fak cun ka ṭial thiam ve ti lo.
Holh a thiam
U Biak hi phungphai le holh a hngal ngaingai.
Zei bia paoh hi nem tein a chim khawh dih. Mi lung lut lak in bia a chim thiammi
a si. Phungphai le holh a thiam khawh nak a hrampi cu, Mahsahlah hrawng deuh
hlan ah khan Thawhkehnak phun pawl khawmhsuat ding ah, an rinhchanmi kawmiṭi
chungtel cu Pu Kawm Bih (Khua Peng pa) a si. Pu Kawm Bih hi phungphai le holh
cu a thiam ngai nain, Laica tang 4 lawng a si caah caṭial ah hin aa harh deuh.
Cu tik ah U Biak nih a cazi bantuk in ca kha a ṭialpiak dih. A umkalnak ah a
zulhkhalh i a no lio te in upa sin ah aa tumtel caah, a lung a fim tuan, an
chimmi a theih i a lung ah a lut. Cu nih cun hngalhkauhnak a pek.
Laiholh lawng a si lo, Kawl ram ah a um bal mi
a si lo nain Kawl holh zong, dictionary in a cawn i a thiam ngaingai. Mirang holh
zong ramdang phan bal a si lo nain a thiam ngaingai. Hla a lehnak le a
tuaihmalnak ah aa chap chin lengmang. Awzai (Music) kong zong Mirang in uk
chahpi, amah kutṭial bak in a ṭial dih.
Thil min hi a hngalh ngaingai i, keimah nih ka
chuahmi Chin Dictionary 2nd edition ka tuah lio ah hin tampi a ka bawmh. A pum
dam lo ruang ah an nu he kan inn ah thlapa thla hnih deng in voi khat; American
nih an sawm i visa a tuahnak ah voi khat thla khat leng kan umṭi. Dictionary ṭial
le chuah ka timh lio a si caah amah nih a rak khawmhmi, a hngalhmi tampi cu ka
ca ah san a tlai tuk. A ka chimh tawn mi cu, “Nangmah bantuk hin 1974 hrawng ah
Chin Dictionary cu ka rak ṭial lengmang i ‘H’ ka phan. Pakhat pa nih aa hlan i
cu cauk cu a lo colh ko,” tiah a ka chimh. Cu cun a peh colh kho ti lo. Cu caah
ka cauk a chuah tikah ‘Upat peknak’ tiah a hram ah a min ka langhternak a si.
Laiholh biafang le thingram hman ka thlak lio
ah, Mission Compound ah hin kan vak. Anih nih cauk le cafung aa tlaih, kei nih
camera kaa tlaih i hman ka thlak. Thing le ram vialte kha pakhat hnu pakhat
hman kan thlak hna i anih nih a min a chim i, khemara hmanthlak nambar a pek
hna i a ṭial. Chunnitlak deng kan vak i kan rak ṭial dih. Cu hnu ah amah le ka
nau He Kung he, Cawpa computer ah kan khumh i a min he cun kan ṭial hna.
Ramriankhal (Ram-rian-khaal: politician)
a si
Anmah le an chan lio ah a thiamnak nih a phak
ve le a lungduh nih a phak ve caah Mahsahlah chan ah Paṭi chungṭuan (secretary)
tiang a ṭuanmi a si. Lairam le miphun hi amah chungchuak bantuk in dawt le
tlaihchannak a ngei. Khua ka hei ruah tik ah, President Abaraham Lincoln,
Bogyoke Aung San, Pu Frederick Za Hoe bantuk lungkhuaruah in khua a ruat tiah
hin ka ti tawn.
A phung ti hi a hngalh ngaingai
Zei thil paoh hi, anmah le an kal ning, phung,
lam le sul an ngei cio dih. Ni le thla, arfi hna hmanh nih anmah le an lam cio
in an kal tawn. Hi kong hi a dothlat, a rak ruat ngaingai. Dictionary ṭial
phung, hlaphan le hlaphuah phung, hlaleh le ṭial phung, encyclopedia ṭial
phung, ramrian kal ning phung, biaknak lei i hruai ning phung, holh a kal ning
phung, cafang pehtlaihnak kal ning phung, holh a kal ning phung tiang a rak cekhlat
khawh ngai. Nihin i kan hla a kan phanpiaktu hna an kal ning le an thiam ning,
zei bantuk (ṭuality) dah an ngeih ning tiang a hngalh dih hna.
tc. pakhat ah, Mi tampi nih kan hlabu thar
kong ah hna an hnawk ngaingai. ‘Satan hla ah a kan chuahpiak’ ti tiang hin U Biak
kha an ti. Anih nih, aho nih dah hi hla hi a phan, zei kong sawh in dah a phan
i zeitindah a phan, a hla bia sullam zeitindah a kalpi ti kha fiang tein a
cekhlat (research) hnu ah a tuahmi a si. Hla kong a hngal set lo mi kanmah hna
bantuk nih, kan kaa lawng in kan soiselnak kong ah a ngaih tampi kan rak
chiatter. Asinain hla kawmiṭi pawl he hmaitonh in an i ton i a chim tik ah cun,
aho nih an al kho lo. Mifim a si le Khrihfabu ngaihchiatter kha a duh ve lo
caah tampi a lung a ṭhumh i, hi ti hin Khrihfa mi nih hlasak awk kan ngei i
nihin tiang kan kal khawh nak hi a si. Tedim le Falam cu a thiammi hla kawmiṭi
nih an tuahcia kha, alhnialnak um lo in an copiak hna i an kal thluahmah kho. Kannih
belte hi cu, thiam kan i cuh dih i, a poi ngaingai ko. Nihin tiang hmanh ah
chim kan ngol rih lo.
Keimah nakin amah he zing le zan, kan hlabu a
tuahpitu nihin Vuanci Pu Ram Mang nih hin lang deuh cun a ṭial khawh lai nain,
caan nih a pek ti lo caah keimah nih a ka chimh tawk le ka hngalh tawk ka ṭial.
Rian a ṭuan ngaingai
U Biak hi, rian a ṭuan ngaingai. “Kawi Kio,
rian hi fak tuk in ṭuan ti hlah, na Laica hi miphun ca a si caah, mah lawng hi ṭuan
ko cang. Keimah bantuk in tuante ah na thluak a rawk lai, na mit le na pum nih
a celh lai lo, ni khat i suimilam 12 leng rian na ṭuanmi hi a tam tuk,” tiah
hin ralrin a ka pek tawn.
Amah hi, a rian ṭuan ding a tam ngaingai. Zung
a kai ah cabuai cung ah cauk hi pon thum ah a pon. Suimilam 10 in 12 tiang pon
khat, chun 12 in pahnih tiang pon khat. A tangmi pon kha pahnih in pali tiang
hi a tuah, a ṭuan lengmang. Zanlei a ṭin in zan ah 10 tiang lengmang a ṭuan
peng ko. Zanpumh caan hna hi aa manh lo lak ah a tenh rih.
Biatlangkawm
Hi bantuk in, Laimi nih kan i ngeihchunmi kan
pa, kan u nih a kum note, a ṭuan duh lingte ah a kan kaltak hi Laimi lawng si lo
in, hla a duh le a ṭuanmi Kawl rammi vialte kan sungh a si. Amah bantuk hi kan
Laimi lak ah zei tik ah khin dik an chuah nolh ṭhan te hnga ti ka ruah ah, ka
lung hi a fak tawn. Amah bantuk in thiam le amah tluh khawh awk ding ah, kan
Laimi u le nau, fa le nau nan si khawh tawk in i zuam ṭualmal cio uh. U Biak,
hi cabia hin, nangmah na kutneh ṭialmi cabia an chuahmi cung ah upat le
hmaizahnak kaan pek nolh ṭhan.
— Ygn. 6 Tho 3015Hi a cunglei ca hi HBC SMD nih Pu G. Biak Nawl philh lonak ah article a rak ttialmi cauk in an chuahmi chung in tar chinmi a si.
Advertisement
EmoticonEmoticon