Ral Dawt Khawh Cu Ral Teinak A Si
Baibal caang thim:
“Nan hawi kha va daw hna u law nan ral kha va
hua hna u, tiah an ti tawn kha nan theih. Sihmanhsehlaw kei nih cun, hitihin
kan ti hna: nan ral kha va daw hna u law an hremtu hna kha thla va campiak hna
u. Cuticun Vancung khua i a ummi nan Pa fale cu nan si lai…” Matthai
5:43-44
“…Nannih nih keimah he nan i pehnak thawngin lungdaihnak
nan hmuh nakhnga, hihi kan chimh hna. Vawlei nih hin harnak an pek hna lai,
sihmanhsehlaw ṭih hlah u. Vawlei cu ka tei cang,” tiah a ti. Johan 16:33
Biahmaiṭhi
Pathian
cu zei bantuk caan le hmunhma hmanh in kan biak khawh caah a min thiang thangṭhat
si ko seh! Pathian cu biakinn, hmunhma, le miphun pakhat lawnglawng in biak
khawh a simi a si lo, thlarau le biatak a si i khuazeika hmun paoh le zeibantuk
miphun paoh nih pumpak in siseh, chungkhar in siseh, miphun ningpi in siseh
biak khawh, thangṭhat khawh a si (cf. Johan 4). Zeihmanh nih a kan kham kho lai
lo. Zeicahtiah kan thinlung a thuk bikmi hmun in Pathian kan thangṭhat khawh
caah a si. Bawi Jesuh nih Pathian dawtnak, pennak, daihnak le khamhnak kong a
kan chimhcawnpiakmi chung in a muru pakhat a simi “Ral teinak” kong kha “Nan
ral va daw hna u” timi zuamcawhnak le timhtuahnak in kan hrilhfiah ṭi hna lai.
Ral dawt khawh cu ral teinak a si; Satan ruangah kan ral bantuk i aa cangmi kan
minung hawi hna, an chunglei i a uktu Satan kha kan teipiak hna lai, kan
chanhchuah ve hna lai. Kan innpa pura biaknak le nunphung hmanh nih a aupi vemi
cu: da-mah le ah-da-mah an i do, da-mah nih a tei a herh
an ti. Dinnak: justice (dawtnak le daihnak in a khatmi) chungah minung
hawi luhpi duhnak kha ral dawt khawhnak lam pakhat a si tiah ka hun auh ve ko
lai.
Ral Ngan Bik Dawt Lonak
Baibal
Thiang hi thukpi in kan rel tik ah a fiang tukmi pakhat cu Satan dawt hi fial
kan si hrimhrim lo. Kan ral ngan bik cu Satan a si, amah dawt cu ahohmanh nih
an kan fial lo. Satan dawt cu thihnak a si. Satan dawt cu Pathian he i ṭhennak
a si. Satan lungthin cheuhnak lak cu tlaunak, rawhralnak, ningzahnak, le
thihnak a si. Satan hi kan ral ngan bik a si ko nain Pathian nih dawt a kan
fial hrimhrim lo; hrial khawh, tei khawh tu kha a kan fial i a lam zong a kan
hmuhsak. Pathian cung i zumhawktlak a simi nih Satan cu an tei khawh. Job nih i
harh ngai in Satan kha a tei. Job kha Satan nih lam phunkip in dawt a timh nain
a daw kho lo. Job lungthin kha a la kho lo, Job nih Satan cu a ral tumpi a si
kha a hngalh khawh zungzal.
Kan
Bawipa Jesuh Khrih hmanh kha Satan nih dawt a rak timh ngaingai. A hawi siding
in a lemsoi. A phunphun in a tukforh, mit-thit awk thilri, nawlngeihnak le ṭhawnnak
(power) in a lemsoi. Rianṭuanpi ding in a sawm. Satan nih bia a khiahmi cung ah
Bawi Jesuh kha cawlcanghter a timh. Asinain kan Bawipa Jesuh nih kha thil
vialte; biaknak, minthannak, nawlngeihnak, le rumnak hna cungah a lungthin a
chia naisai lo, Pathian pennak le dawtnak tu kha hmunlai ah a chiah khawh tikah
cun Satan nih a kaltaak ko (Matt. 4:1-11; Mar. 1:12-13; Luka 4:1-13).
Ngaihchiat awk a simi tuanbia belte cu Evi nih Satan lungthincheuhnak a rak lak. A ral ngan bik a si kha a rak hmu kho lo. Thlauhmi thil kha nawlngaih lonak in a pah, ṭhennak le thihnak le a chuahpi. Fim duh tuknak le thilti khawhnak duh tuknak ruangah mit-thit awk thil nih Evi lungthin a rak lak khawh diam ai! (cf. Gen. 3:4). Lot nupi zong kha nan tlikzaam lio ah nan hnulei nan i mer lai lo tiah thlauh a si ko nain a ngai lo i cite tung ah aa cang diam ko (Gen. 19:26). Caan tawite, chikkhat caah le vawlei nun nuamhnak caah hin Satan hawi si hi a hlawk tuk men ko lai. Lamphawk in thil hmuh thluahmahnak zong a si men ko lai. Kan ral ngan bik Satan nih cun lam phunkip in a kan lemsoi khawh caah daihnak, dawtnak, biaknak[1] le nunsiannak min zong kha aa ken khawhmi a si ko. Ngarul ah i ruahsual i a kan cu lem lai lo ti phun in kan um kar ah sivai ngei vanzik rul bang a kan cutu a rak si ziar khomi a si. Lam onhcia in dawt a kan sawm, minthannak pek ding in timhcia tein a um, nawlngeihnak a kut ah aa chiah fawn. Thleidan a har bik khunnak cu biaknak le daihnak min aa put khawh i chikkhat daihnak cu mithmuh in a tuah khawh ve fawnmi hi a si. Thiang Thlarau he cun Satan a zertuknak mei kha hmuh khawh a si ko i, Thiang Thlarau cu kan chiaṭha thleidannak a uktu (cf. Rom 9:1-2) ah kan chiah khawh ahcun Satan dawtnak chungin kan luat kho ko lai. Dawt ciocio ah ṭih awk ngai ding a simi dawtnak cu Satan dawt hi a si.
Bawi Jesuh Nih Ral Dawt A Timi
Bawi
Jesuh nih ral dawt a kan fialmi hi a tawinak tein kan zoh ṭi hna lai. Matthai
5: 39 bia hi kan hun i chirhchanh khun lai. Kan Bawipa nih, “na orhlei bel
an in bengh ahcun kehlei biang zong kha chitpiak rih,” tiah a kan fial. Thil
phorh kha khan khat kal an in fial ahcun khan hnih in va kalpiak ti a si. Kan
ral nih cucu kan cung i an tuah tikah chikkhaṭe cu an kan tei cikcekmi a lo ko.
A fah zong a fah tuk ko. Hacang rial lennak ding khi a si ko. Asinain khaṭelei bel
kan chit khawh cu amah/anmah nakin kan ṭhawn deuh, kan ral a ṭhat khawh deuh
caah a si. Khan hnih kan i hnek khawh cu amah/anmah nakin kan lung a sau deuh i
kan in khawh deuh caah a si i cucu teitu hna dirhmun cu a si. Ka/kan ral kha
lungthin lei in thukpi in kan cawnpiak khawhnak, zuamcawhnak a si. Annih cu kan
ral ngan bik a simi Satan fale an si caah minung hawi a daw kho lomi, hriam
hmang in mi a that i a hremtu hna an si. An nun a uk i a iaptu, an chung i a
ummi Satan dohpiak le teipiak khawh kha, ral kan dawt khawhnak hmual cu a si.
Cucu Jesuh Khrih nih a tuah khawhmi, a kan tuahpiakmi, nihin ni tiang in a policy
a zulmi paoh an i chuahsual bal lonak cu a si.
Walter
Wink nih cauk hmete pakhat “Jesus and Nonviolence: A Third Way”[2]
timi a ṭialmi ah hi ral dawtnak kong hi phundang tein a hrilhfiahmi rel khawh a
si. Orhlei biang bengh a duh ahcun a bengtu nih a orlei kut kha a kut zapei lei
in si lo in a khuplei in a bengh a herh. Kehlei kut in bengh phung a si fawn
lo, zeicahtiah kehlei kut cu thil hnawmtammi tonghthamnak a si i, kehlei kut
cawlcanghter hmanh kha phung ningin ni hra chung mibu nun in pheo a si (The
Dead Sea Schrolls, 1 QS 7). Kut zapei si loin a khuplei in midang bengh hi mah
nakin a niam deuh, phun niam deuh tiah ruahmi hna chimhhrinnak ah hman a si tawn:
an bawi nih salle cungah siseh, vale, nupile, fale, Rom miphun le Judah mi
sinah an hman tawnmi benghnak phung a si. Hi kut zapei si loin a khuplei in
benghnak nih minung kan i ruan lonak pehtlaihnak kha a langhter i cucu doh sual
a si ahcun mah le mah lai i nawn tluk in ṭih a nung. Benghnak ton tikah ralchia
ngai in zeihmanh leh lo kha a tlangpi in an rak sining cu a si ko. “Sia ruahsur
tuar” in tuar thlawrh, in thlawrh kha an sining a rak si ko.
Bawi
Jesuh nih bia a ruahmi hna mibu nih kha lio caan ah an rak tonmi cu minung hawi
kha minung tling in hmuhpiak lonak, nehsawh thlanglamhnak le thinlung lei fahternak,
thleidannak, le miphun uknak kha a si. Nehsawh thlanglamh a tongciami hna kha
nan orhlei bel an in bengh hna tikah khaṭelei kha va chitpiak rih u tiah aziah
Jesuh nih a cawnpiak hna hnga? Sullam ngei lo in a chim fawn lai lo va si kaw. Hi
ti hin lungthin a cheuhnak hna aruang pakhat cu, khaṭelei bel chitpiak khawh
chap cu kha a hremtu hna i an nawlngeihnak chuhpiak khawhnak lam a si caah a
si. “Ka beng chap ko, hmasa i ka orhlei bel na ka benghnak nih na duhnak a
tlinh lo khah. Na ka nehsawhnak cu zei ah ka rel lo. Keimah cu nangmah bantuk
minung ka si ve. Na sining nih ka sining a thleng kho nai sai lo. Na ziaza nih
ka ziaza a thleng kho lo. A hun i chit lio ah a bengtu pa nih hun nolh a duh
ahcun a khuplei kut in nolh khawh a si ti lo, zeicahtiah mipa a hnar nih a
donh; kehlei kut hmang ning a ti ah le hman khawh a si fawn lo. Bengh chap a
duh ahcun a zapei le a kut tum in a nolh a hun herh i cu ti in a tuah ahcun nangmah
he aa ruangmi kan si tinak sullam a ngei. A hun nolh bak ahcun nangmah he
kan i can, kan i ruang ti kha dairek in a cohlan tinak a si. Cucaah khaṭelei
bel chitpiak khawh cu a bengtu pa kha ralṭha tein a teinak tu a si diam ai!
Hlan i ṭih thlorh in ṭihnak in doh ngamnak, khaṭelei bel chitpiak ngamnak leiah
a kalmi tuahsernak a si.
Ṭih tuk ruangah khaṭelei bel chitpiak a rak si naisai lo. A bengtu asiloah a hremtu kha a cawnpiaknak, zuamcawhnak nganpitu a si. Kha bantuk minung kha thlacampiak a kan fial. Satan cu lih vialte i an pa a si lio ah (Johan 8:44) kannih cu Vancung khua i a ummi kan Pa fale kan si kha zeitik hmanh ah kan philh hna lai lo. Bawi Jesuh nih “nan hawi kha va daw hna ulaw nan ral kha va hua hna u,” tiah a hun charmi hi Biakam Hlun ah cun a biafang bakin cun a um lo; asinain 1QS 1:9-10 ah: “Pathian mibu chungah a ummi mithiang hna nih cun ceunak fapa le hna cu an dawt hna lai; Pathian nih teirul a chammi hna muihnak fapa le hna cu nan huat hna lai,” ti in a um (Deut. 7:2 ah a thlam in a um ve). Ral dawt kha mihremtu hna teinak ding caah fimnak hmanthiamnak (wise strategy) a si, tiah Jerome nih cun a kan hrilhfiah piak.[3]
Teinak Chung Kal Lio Ah I Ralrin Awk
Daihnak[4]
caah raltuk a si tiah just war theory nih cun thianchehnak ah a aupi ve.
Ethics (nunzia le) le Logic (fimnak in tuaktannak) lei in cun hi
authawng hi al khawh awk ṭha lo in a dik bak ko tiah dirpi awk tein a um
taktak. Asinain logic nakin a thuk deuhmi nunnak taktak ah i nunpinak
lei in kan hrilhfiah ning hi a hun biapi deuh fawn i a dik thlu[5]
kho lo, ti kha hmuhton a si. Ngaihthiamnak, dawtnak, daihnak lam (nonviolence)[6] le
minung hawi upatnak nih ral sinak cu a tei khawh ti kha hmuhtonmi nih tehte a
khaan khawh. Zeicahtiah minung lungthin chung i a ummi minung, sualnak thong
chung i a tlami, Satan nih a uk i cawl kho lo in a iap tukmi kha Bawi Jesuh nih
dawt a kan fialmi, tei a kan fialmi cu a si.
Teinak ral kan tuk lio ahhin ralrin awk thil
tampi a um. Pakhat te in kan hun ruat ṭi (review) hna lai. Bawi Jesuh nih cun “tukforhnak
ah nan tlak nakhnga lo thlacam u,” tiah a kan fial (Matthai 26:41). Thlacam a ṭhat
khunnak cu Pathian he bia kan i ruah a si i tukforhnak dang nih a kan teinak
ding a vengtu a si. Amah belte Laimi zumtu hna kan thlacam hi Pathian nih bia
tam deuh in kan ruah sehlaw a ṭha, kanmah nih kan duhnak liangluang va chimh
kha thlacam a si thlu lem lo; thlacam cu kaphnih bia i ruahnak a si kha
kan philh hna lai lo. Thlacam cu Pathian sinah lungthin bungh a si. Thla kan
cam taktak ahcun lawmhnak bia chim lo in um khawh a si lo. Thla kan cam taktak
ahcun Baibal ca, a bik in Salm Cauk hi rel lo awk an ṭha lo.
Lawmhnak
biachim kha a nunzia ah aa ser kho cangmi nih cun midang kha fawite hlek in an
uh-ṭanh bal hna lo. Uh-ṭanhnak hi a parpuan in kan zohpiak ahcun dawtnak le
tlaihchannak ruangah a si ve ko nain, sining i hrawm duhnak lei hoih in cuanh
ve ahcun lungthin a nuam tawn lo. Ral teinak ding caah Satan ral kan doh lio
cio hna ah hin ningcang lo in kan i uh-ṭanh hna lai lo. A fekfuanmi thawng
(news) le sining theih fian hlan ah fak tukin mi kan uh-ṭanh hna lai lo.
Laihlum khrihfabu hna nih hin chimphuan ngam loin thil ṭha tampi, mitthli he
bawmhnak phunkip kan tuah, Samaria mitthli hapa dirhmun taktak in mizaw, mihar
le a ning a ṭi tukmi hna kan i thlop kan i hnem hna. Asinain zei thei huaha
setsai lo pawl nih fapa tlau tuanbia i a u pa bang khan, mi uh-ṭhanh phun, nuar
phunphai in aa la mi um pah len a si. Hihi kan chung muru tiang in kan i hmuh
khawh lo caah a si, Satan lemsoinak nih kan lungthin kan laakpiak sawh hlah seh;
kan lungthin kan ṭhencheu hlah seh. Ralrin tuk kan herh.
Ṭih a nung ngaimi le hrut ngai in bia kan khiah sual tawnmi zong hi ruah ṭhan (review) lengmang a herh. Laihlum ummi hna kha hmundang le ram thumnak a phan cangmi hna nih “aziah, nan zaam bal lo, phaisa kan in kua ti hna lai lo,” tibantukin kan tlerhkhawnh hna. A langpar in bia nan kan khiahpi tuk ahcun ral tei kan thiam sual lai lo, ṭih dingmi aa chap tuk sual lai. A hmun ṭhumi, Laihlum nih Thiang Thlarau fimchimhnak in bia kan khiah khawh ve ko. Ruahnak zong kan in hal lengmang ko hna. Nannih zong nih ruahnak kan cheu cang u ti kha hngah khawh ve ding a si ko. Lawmhnak biachim a thiam i cucu a nunzia dawh ah aa hman thiammi hna nih olzaang tukin mi an uh-ṭanh bal hna lo. Thiang Thlarau thawngin Laimi zumtu hna cu mifim si cio hna u sih, Pathian fale dirhmun in Amah he bia aa ruah taktakmi si hna usih.
Teinak le Sunghnak
Eden
dum ah Satan nih minung a rak kan tei. Kum tamtuk, chan tamtuk, cu a kan teinak
hmual cu kan in. Asinain Pathian dawtnak nih Khrih in teinak nganpi a kan
hmuhpiak ṭhan. Kanmah thazaang, fimnak, le zuamnak in zeitikhmanh ah teinak kan
hmuh khawh lo dingmi kha Bawi Jesuh thawngin teinak kan hmu kho. Kan Bawipa Jesuh
Khrih nih Gathsemane dum ah Satan cu a tei. Pathian duhnak a kawlnak le a
tuahnak in a tei, vailam tahnak cung a phak hlanah kan Bawipa Jesuh Khrih nih Satan
kha a tei diam cang. Eden dum taktak sining kha Gathsemane dum nih a hun
tharchuah khawh ṭhan. Ni fatin kan nunnak ahhin kan Gathsemane dum nunzia kha a
biapi tuk lai.
Bawi
Jesuh nih “Vawlei nih harnak an pek ko hna lai; ṭih hlah u, vawlei ka tei cang”
tiah thazaang a kan pek. Daihnak taktak a kan chiah taak. Daihnak, shalom
tiah Jesuh nih a chim lengmangmi hi “Harnak a um lonak hmun, zeihmanh
hnahnawhnak a um lonak kha a chim duhmi a si lo. Harnak, ṭihnak, le fahnak
phunkip chungah a um khomi daihnak kha a chim duhmi a si.”[7]
Cucaah mitampi nih an hal zungzalmi Khrih cu daihnak Bawi a si ahcun aziah
vawlei cungah daihnak a um khawh kun lo timi bia hi Bawi Jesuh nih daihnak aa
nunpi ning le a ka chiahtakmi cu a si ruam lo. Vawlei nih harnak an pek ko hna
lai a ti, a kan hrial hlei naisai lai lo; asinain cu chungah cun Amah Bawi
Jesuh he thlichia tilet lakah dai tein hngilh khawh kha a kan duh piakmi a si.
Rili tilet cung i a kal khomi Jesuh Khrih zoh le fuhpanh kha a kan duh piakmi
cu a si. Pathian nih Moses le Israel mi hna zong kha Rili Sen a rak tanpi ko
hna.
Vawlei cung kan nunnak ah hin thil pahnih, teinak le sunghnak an um i cu chungah cun pakhat lawnglawng hi kan i thim dingmi a si. Khrih he cun teinak hmuh khawh a si. Satan he cun sunghnak hmuh khawh a si. Hi vawlei ahcun Satan komh le dawt khawh ahcun chikkhaṭe cu teinak a hmumi lawh a si, asinain aphichuak taktak cu sungh cikceknaktu a si. Satan kan i thim ahcun kan i nuam in kan di a riam ngai ko lai, asinain thihnak ah kan kal lai; Khrih kan i thim ahcun lawmhnak kan hmu lai, kan i nuam theng lai lo nain nunnak kan hmu lai. Zeidah kan i thim lai? Teinak kan i thim hnu zong ah rian lianngan tukmi khinh kan si rih. Satan nih a rap ah a foihmi hna kan minung hawi, Pathian muisam lo in sermi, dawt tukmi hna, an i foih ko mi hna kha luatnak an hmuh khawh naklai kan dawt hna lai, kan ral ngan bik Satan kan dohpi hna lai.
Biatlangkawmnak
Na orhlei bel an bengh tikah khatlei bel na hei chit khawh kha, an bengtu pa/nu na dawt khawhnak a si i amah a uktu, a hremtu a chung i a ummi Satan na tei piaknak hmual a si. Jesuh Khrih ralṭhatnak le daihnak nih a nun a ukmi hna nih hi bantuk ṭhawnnak, khaṭelei biang chit khawhnak an ngei kho. A har maw ti ah cun a har bikmi a si ko lai, asinain teinak le daihnak i ruahchan ahcun cucu tuah khawh a simi a si ko. Hmailei i kan i ruahchannmi daihnak, remnak le teinak ahcun i uh-ṭanhnak te hna nih hmunhma a lakkanh awk a si hrimhrim lo. Kannih Chin miphun cu Thiang Thlarau nih fim a chimh i lungthin a cheuhmi zumtu kan si caah kan fim taktak a herh. Ral le rai zong kan thleidan thiam a herh lai i ral le hawi zong kan hngalhfian khawh a herh zungzal ko lai. Thinlung duhnak le diriamhnak lawng in bia kan khiah sual ahcun, kan ralpa Satan nih a thal in a kan kah tikah kan i veng kho sual lai lo. Thiang Thlarau nih a ukmi kan fimnak kha kan hmanchih thiam peng a herh i mithiang Paul nih a kan cawnpiak bang ralthuam tling tein kan i hruk lai (cf. Efe. 6:10-20). Dawtnak in mi kan tei hna lai. Kan Bawipa Jesuh Khrih daihnak kha kan hriam ṭha bikmi le khaṭelei bel chit ngamnak ralṭhatnak ah kan hman lai i cuticun Amah he thlichia le tilet lakah kan i hngilh kho ve lai i a cungah kan ke in kan kal kho ve ko hna lai (cf. Matt. 8:24; 14:25-28).
[1] Paul nih Satan
kong ah a chimmi cu: “Satan hmanh nih pei ceunak vancungmi bantuk aa siter
khawh cu” tiah 2 Kor. 11:14 ah ralrin a kan pek.
[2] Walter Wink, Jesus
and Nonviolence: A Third Way (Minneapolis: Fortress Press, 2003), 14-16.
[3] The New Jerome
Biblical Commentary, 644.
[4] Ral kan tuk cu
daihnak caah pei a si cu (war and peace) tiah vawlei cung tuanbia nih cun a
dirpimi a si ko. Khrihfami hmanh nih crusade ral (a thiangmi raltuknak) an rak
tu bal ko. Asinain vawlei cung ramkip nih an si khawh chungin an hriamnam cu ṭhumh
le raltuk hi um ti hlah seh ti cu duh dih a si ko. Tutan ahhin raltuknak kong
kha biapi in kan i hmaithlakmi a si lo caah hikong hi a teh te lawngin kan hun teh
ta duaknak a si. Biakam Hlun tuanbia i raltuknak tuanbia lengluang zong kan
chim chih lo.
[5] Logic
paoh hi a dik thlu kho theng lo. A biana ah Rev. Dr. Simon Pau Khan En nih Nat
Worship timi kong a ṭial i a ṭha taktak, thluak tiang in ruah ahcun al awk ṭha
lo in Kawlram caah a dik tukmi a lo ko nain, mission field i hun hman
awk taktak ahcun a si kho deuh rua lo. Bawi Jesuh le Nat (khuachia) ṭhut ṭiter i
hawikom ah serpiak kha cu ruah a rem hrim lo, kan thiam fawn lai lo dah!
[6] Kum 1900 in
2006 tiang (kum 106 chung) ah vawlei cung dothlennak voi 323 an tuahmi chungin
kherhlainak an tuahmi ah hriamnam in teirul chamnak nakin daihnak in dohnak kha
a let in hlawhtlinnak an hmu tiah an hmuhchuahmi a si. Erica Chenoweth &
Maria J. Stephan, Why Civil Resistance Works: The Strategic Logic of
Nonviolent Conflict (New York: Columbia University Press, 2011), 6-7.
[7] Baibal lei thiamsang vialte nih
daihnak kong an hrilhfiahmi a si ko.
*Hi Sermon cu Rev. Dr. Lal Pek Lian (Immanuel Church Pastor) nih thazaang peknak ah a chimmi a si.
EmoticonEmoticon