LIANCHIN HRIN THAWHKEHNING
Tisen khuami Hlawnri phun Par Zing (*) an timi nu hi va ngei loin fa a pawi. Cu tikah cun a tale a nu a pa cu an thin a hung tuk i, "Aho lakfa dah na pawi?" tiah an sik an velh hnu ah an hal. Par Zing nih a thawh hna i, "Aho lakfa hmanh ka pawi lo, thing ka phurhnak ah khuhlu ka ei i, cu nak cun hitihin fa ka pawi ko," tiah a ti hna. Zan khat cu Par Zing nih mang a manh i, a mang ah cun mipa nih, "Par Zing, fa na pawimi hi na hrin lai i pa a si lai. A min ah Zaa Kheng na sak lai. Mifim a si lai i mi vialte nih 'bawipa' an ti te lai," tiah a ti. A thaizing ah Par Zing nih a mang cu a chimh hna i an khuaruah a har ngai. Par Zing nih fa cu a hun hrin i pa a si taktak. Zaa Kheng tiah min cu an sak. Zaa Kheng kum 2 a si lioah hin Tisen khua ah Kawlmi an ra i suikhur an rak co. An suikhur cawhnak cu atu tiangin a um ko.* Cu hna nih cun vuipi an hun i ratpi i, kan kal cang lai an ti ah an vuipi cu a bok i a tho duh ti lo. Kawl hna nih cun, "Nan khua ahhin khuazing fa a um. Hi kan vuipi nih hin cu khuazing fa cu hmuh a duh caah a kal duh lonak hi a si. Cucaah cun khuazing fa cu kan hmuhsak u," tiah an ti hna.
Cu bia cu Par Zing nih a theih tikah a lung a hring i a fapate cu (Zaa Kheng cu) buk chungah a thuh. Khua upa nih biatak tein an kawl tikah buk chungah cun an hmuh i an hun chuahpi. Zaa Kheng ngakchiate nih cun vuipi cu ti a theh i, an vuipi cu a tho i a kal. Kawl hna nih cun Zaa Kheng cu laksawng an thenh. An ṭhenhmi laksawng cu: ṭhri rual khat, ngun-kho, ngun-cawng le feipi a si. Laksawng an thenhmi cu atu tiangin a um rih. Ṭhi cu Hnaring Lian Kulh sinah a um. Ngun-kho le ngun-cawng cu Surngen Khup Sang sinah a um.2
Zaa Kheng cu a hung za i khuazing fa a si an ti caah cun an upat an ṭhihzah ngaingai i bawi ah an ser colh. Zaa Kheng nih Congthia nu a ṭhit i, Lian Hlei le Nam Hlung a hrin hna. Cun nutlai ah Zathang Hranglung chung nu a ṭhit i Lian Chin le Zo Pa a hrin hna. Nam Hlung nih a u Lian Hlei cu, "Ka pa nih ka nu a ṭhit ahhin nang cu an pawi cang. Cucaah nang cu ka pa fa na si lo, lakfa na si," tiah a ti. Lian Hlei cu a thin a hung tuk i, Bungtlang khua a va tlak. Nam Hlung nih Leitak Al Bik far Mang Ṭial a ṭhit i Sa Thang a hrin.
Nam Hlung a thih hnu ah a fapa Sa Thang nih saupi a uk hna caah cu khua cu 'Sathang khua' an ti. Asinain Sathang khuami hna cu an ṭio i atu tiangin 'Sathang khuarop' tiah an ti lan. Sathang khuami hna cu Lakher ram ah an kal i Capi khua an va tlak. Cucaah cun Mara miphun hna nih, "Kannih cu Sathang khua in kan chuak," tiah an tinak hi a si. Sa Thang nih Sui Khar a hrin i atu tiangin Sa Thang tefa hna cu Capi khua ah an um rih.
Lian Hlei cu Nam Hlung nih lakfa na si tiah a timi kha a thin a hun tuk caah bawipi a bawi i zanchunh sia a thah lioah, "Lakfa ka si taktak a si ahcun ka ci mit seh, siahmul tlongh in tlong ko ning," tiah chiat ai serh. Lian Hlei hi lakfa a si taktak ko rua, fapa a hrinmi hna an thi dih i, a fanu Mua Nu zong a thih caah a ci a mit taktak. Cucaah cun Zaa Kheng cu nutlai fa upa deuh Lian Chin nih a ro a co i a phun a tun.
Lian Chin hi a pa nun lioin Tlungpi khua a tlak caah Tisen khua ah a um lo. Sakta nu a ṭhit i, Bawi Tlia, Bawng Chin le Lian Mang a hrin hna. Bawi Tlia nih Mang Lian le Mang Khua a hrin hna. Zaa Kheng fa upa bik Lian Hlei cu rocotu ngei loin a thih caaah cun Bawi Tlia fa Mang Lian nih Tisen khua ah a kal i Lian Hlei ro cu a va co. Mang Lian nih fa a hrin i a pu min a khirh i Lian Hlei a sak. Hlian Hlei nih Hung Tin, Rung Phung, Zaa Kheng, Hli Rung, Phun Thang le Lawn Ṭial a hrin hna. Lawn Ṭial nih Ui Khar a hrin i, Ui Khar nih Min Lo a hrin. Min Lo cu 1917 kum i Lairal a thawh lioah Mirang dotu a ṭhawng bikmi pakhat a si. Lian Chin nau Zo Pa cu Matu peng ah a kal i, Hriangpi khua a va tlak. A tafa hna cu nihin tiang an nung rih.
Zaa Kheng chan hlanah hin Lautu miphun hi Tisen khua ah kum 50 tluk an um cang. Zaa Kheng in Lian Chawn** chan tiang hi chan 12 a si i, chan khat cu kum 25 hrawng a si caah Zaa Kheng in Lian Chawn2 tiang cu kum 360 hrawng a si. Lian Chawn cu 1980 kum ah a chan thawkka a si caah 1980-360 = 1620 a si. Cucaah cun Zaa Kheng hi kum 1620 hrawng minung a si tinak a si. Zaa Kheng hlanah Tisen khua cu kum 50 tluk khua an sa cang ti a si caah Tisen khua hi AD 1570 hrawng tlakmi si dawh a si.
Lautu Mara miphun hi hmailei samtom Chin an si i, Simpi khua in hawi hlanah Laitlang ah an kai caah fing le tlang nih a dan hna caah an holh zong ai dang i miphun dang bantukin an um cang. Lai he hin miphun pakhatte an si ko nain a kal hmasami nih a ra hmanungmi kha Marau tlang in a rami tinak ah Mara miphun an ti hna i hrinphun in Mara le Lautu tiah an i ṭhen menmenmi a si. Uktu bawi ngaingai an rak ngeih lo caah Zaa Kheng cu bawi ah an ser i, Zaa Kheng fa Lian Chin min put in Lautu Mara uktu cu "Lianchin hrin" ti an si lan. Kalemyo in Simpi khua tiang i cu Laimi dang he hmunkhatte ah an hung kai caah Lautu Mara ti in i ṭhennak a rak um rih lo. Atu Lautu ram an va phak hnu lawngin min dang an va ngei i, nikhua a hung sau tikah an holh zong a dang i umtuning zong a dan deuh caah miphun dang deuh bantukin an um. Tipi ral i a kaimi hna cu Lusei nih Lakher an ti hna. Lakher miphun zong cu atu ah cun hrinphun hmetete phun li ah an i ṭhen i, Tlosei, Zyhno, Capi le Hawithai phun ti an si.
HNARING LE THANGAW TLAKNAK
Hnaring khua hi Tisen khua in Vanhla, Rale, Phabawng le Khuplian phun nih an rak tlak. Ṭhate in khua an sak khawh hnu ah Tlungpi khua in Lian Chin fa Lian Mang cu Hnaring khua ah cun a rak peem i, mifim le mithawng a si caah a hnu ah cun Hnaring khuami cu a uk hna. Lian Mang nih Lo Bi, Mang Rung le Mang Thang a hrin hna. Mang Rung nih Khuahrang khua cu 1800 kum ah a tlak.
Mang Thang nih Tin Tlung le Thang Lo a hrin hna. Thang Lo cu Matu peng ah a kal i Sate khua a tlak. Lian Mang hi Zaa Kheng in chan thumnak minung a si caah Hnaring khua hi AD.1650 kum hrawngah tlakmi si dawh a si. Mang Rung hrin Lian Hlun nih Thawngaw khua cu 1840 kum ah a tlak. Fanṭhen khua cu Thangaw khuami Van Kung le Surngen khuami Ui Khar nih 1892 kum ah an tlak.
Tisen khua cu Sakta nih Kawl an i ruaih hna i an chim hna caah an ṭio i Lohling khua an tlak. Lohling khua cun atu Surngen khua cu an hun tlak ṭhan i, Surngen khua in kum 1949 ah atu Tisen khua hi an hung tlak ṭhan. Cuti cun Lautu Mara miphun cu an karh i Thantlang peng chungah a khua in khua 8 an si cang. Minung (1983 milu relnak cazinning in) dihlak 10,022 an si cang.
Zohchih mi Cauk hna
* Paul Thang Thai: A brief history of Thantlang p.25
**Lautu phunglam Kilvengtu Bu: Lautu miphun thawhkehnak le phunglam p.1
Pu Chawn Kio: Chin Miphun Thawhkehnak Tuanbia chung in lakmi a si.
(*) Zaa Kheng a hringtu a nu "Par Zing" timi khi Tisen khua tlaknak le Chief Zaa Kheng hrin (Lautu) bawi thawhkehnak tuanbia cahmai 19 ahcun "Me Caw" tiah an ttial.
Advertisement
EmoticonEmoticon