LAI PHUNG IN I ṬHIT-UM NING By G.Biak Nawl

LAI  PHUNG  IN  I  ṬHIT-UM  NING

G.Biak Nawl

Biahmaisa
Lai phung timi bia kan ruah hlan ah Lai timi kong hi tlawmte in vun ruat ta hna u si. Lairam i Miraang an kai hnu 1889 kum hrawng ceu khin Miraang nih kan tuanbia cu an kan ṭial piak lai timi cu Assamrurmese teng nge lak ah aa tel vemi a si, Naga, Bodo, Meithei, Kuki, Lai, Khami, Lushei, Kachin, Kawl, Rakhine le Mru tiin phun hme te te ah an i ṭhen.[1] Cu lawng si lo in, Tuluk ram ah hin, hi bantuk aa ṭhenṭhek mi miphun hme te te hi phun sawmruk reng lo an um i, cu hna lak ah cun Lai cu aa tel ve.[2] Miraang nih Chin an kan timi hi, Khyenes a si tiah The Chin Hill Vol.1 p.2 ah kan hmuh. Khyenes timi cu phun hnihthum ah a vung pial i, Kyin, Tin, Chi-an, Khiang, Chiang ti ban tuk ah ah chuak ti a si. Kachin nih cun Khang an ti i, Keneh (Ka u pa neh) tinak a si. Zeicahdah lai timi hi kan miphun min ah a can hnga tiah an kan hal ṭheu. Fianhkhawh a si lo na in, a suallam cun minung tinak si dawh in a um. Lai mi kan sining kan zoh tik ah a hmetnak lei a panhmi kan si caah, phun in chung, chung in hrin ah; cu hrin zong cu kum tampi a rauh khin cun phun ah a vaa chuah te ko hnga. Hakha Sangpi, Sangte timi phunpi ah kan chiah mi hna hi, Saikha hrin le Thla Saang hrin an si i, a hringsotu hna cu Zaa Thang fapa upabik Zaa Biak a si. Zaa Biak chung i ti lo in, an umnak vawlei le sang mintu an laak deuh. Cucaah, Lai timi zong hi, khua zei maw zawn le caan khin dik kan phun hawi cio bang min a hung chuak lai i a si ko lai.

Chin timi miphun cu Mongol hrin thlaak (Mongol orgin) an si i, Khalkhas timi hi phun ṭhawngṭha an rak si. Atu chan tiang zong ah Khalkha hlun (Old Khalkha) phung lam ah, i ṭhit-vaatnak, le roca-nak ah hin palei (paternet line) hoih in kal pi a si i, uknak rian i chaan tik ah cu ning cun a kal ve ti a si.[3] Cu cu kan lai phung he aa khatmi a si caah, cu miphun lak i an i ṭhit-vaatnak kong kau an ṭial mi lak ah, hamnak le man manhnak kong an i tel ve. 1963 kum thawk in, Lai nunphung he aa peh tlai mivial te cu Dingthlu lai rel komiṭi  nih an rak khawhsuat tik ah, hlan lio taktak, Hakha khua rak tlaak hlan, Rawn i rak um lio ah, zulhmi man phung he an i khat ngawt dih.[4]
Ṭhit-umnak kongkau ah, ṭhitawk, vaat awk cu i ruah ceomao hnu ah thim a rak si zungzal. Cu bantuk caan i an hrial mi hna cu (1) hnam ngei, (2) khuhhrin ngei, (3) Misilo (Mi thinghmui), (4) Mitlu (rai ngei) le (5) Mi kut zao (mifir) hi an si, ci le kawr in a kal, i hrin chih a si tiah an rak zumh caah a si. Kutzao hi ziaza a si i, "Seihnam ṭhinh ṭha,Nun thinh ṭha,” tiah phung ah an thluk na in, fir cu i thinh khawhmi phun ah an chia lo.

Palei hoih in aa ṭhi-vaa mi kan si caah, far le fapa caah ṭale fanu cu ṭhit khawh an si. Ṭale fapa nih farle fanu ṭhit cu a chia an rak ti mi a si. "Na tu va ti tuutmaat hlah, nafar va ti farhmarh deuh,” tiah phung thlukbia kan ngei. A suallam cu na tu cu na ṭhitawk a si lo i, nu-rul lei in an nu unau fanu, a si lo ah, an pa unau fanu tu kha ṭhit awk an si deuh tinak a si. Cu ruahning le phunglam cu nihin ni tiang kan zulh ko rih. Nupi ṭhitawk cu palei nih kawl a rak si zung zal. Kala miphun cu nu lei tu nih vaat awk vaa cu an kawl ve.
Nupi hamning
Aa daw, aa tlaih chan mi hna nih, an fanu le fapa fonh an duh tik hna ah, hamnak tuah a rak si tawn, Cu cu hmet lio te in siseh, zaangaan an hung si ah siseh tuah a si tawn. Pa lei nu le pa theng te nih va kal in vaa ham hi an sunh lawih khun. Nu le pa ngei ti lo mi a si ah cun, nu can, pacan ah a ruahmi hna nih an va hampiak lai. Hnatlaaknak ah ar-ah biakam tuah khawh a si. Cun hna tlaak nak ah Sathah a um i, nulei nih an hnatlaak langhnak ah, i duh ṭhan lo a um ṭheo i, leetnak tuah hau ah a cang. Cu bantuk i leet cu nu caah siseh, pa caah siseh, leetmi si nak lei ah thluachuah bongmal a kal an ti. Ar ah tik ah ar la sen  dotla cu hman a si i, min sak ṭha nih an tuah piak tawn hna ti a si. Ar-ah cangmi hna cu i leet chia a si. Thlua chuah bongmal dawnh a si an rak ti, leet tu lei ah, nupi/va ṭha le tefa rep ngeih a um ti lo tiah an i chinhchiahning a si. Leetman ah siapi liam a si. Hammi si chung vialte cu ta le far bantuk in i veh vat a si rih. Rak tuah chung phung a si lo. Ningzak ngai ah ruah mi a si. An i sum rumro.
Nupi halning
Hamcia a si ah cun, palei nu le pa nih lamkaltu an thlah hna i, a ni tuk le man lei kong kau vialte i cheih ṭinak ngei a si. Hamcia a si lo mi, a hal in hal mi a si ah cun, hal hlaan ah, palei nu le pa nih len kai nak le lung thin i dervaunak an va ngeih hna hnu ah, a ni tuk le man kong kau i ceih ṭi ding in lamkaltu thlah an si ve. Nu-pa ngei lo a si ah cun, a unau, a nifar, rualchan-cingla chung in i dervannak cu tuahpiak in lamkal tu zong fial an si ve. Hna tlaaknak Sathah cu nulei nih thawng thanhnak ah an tuah. Nupi hal tik ah Innkai ah siapinak tlawm lo chawva a si lo ah, siapi he aa rupmi tangka i kam chung, pek chung a si. Siapi a um ah cun, siapi theng te i kam ah cun lung a rak tling bik ti a si. Cu innkai cu man taktak a si lo caah, an i ṭhit-um ni ah, man pakhat khat ah thlaakpiak a si tawn.
Fanh le luh (Pafanh, nufanh)
Ṭhate in i hal hnu ah, nulei an hna a tlak lo ruangah, ngaknu nih a tlangvaal a sianṭung lo ah cun, a thli te in a vafanh, Fanh a chuahnak hi a ruang tampi a um kho, fanh lo ah cun i ṭhen ding a si cang caah nu nih a fanh a si ko. Cu tikah, palei nih muikhumnak tuah a si. Muikhum timi cu a minung sinak (amui) khum zual piaknak a si. A mui-hmai zaw hlah seh tinak a si.

Cun palei nih zeituah kho lo an si tik ah siseh, hal zong ah an kan dawnh lai ti fiang te in hngalh hnuah si seh, tlangvaal cu ngaknu inn ah chaw min khat te he an va chiah. Mah cu cu, Luhtluang a si. Nu lei nih dawnhchia a si caah, an i hnetawn, Cu tik ah luh muikhum an tuah piak i chaw cu an cohlaan. Cun, luhtluang a si lo mi ṭanh-luh a um. Chaw i ken a um lo, pum sanh in va sanh a si, cu caah, nufanh a si, Pafanh he Nufanh he kan ngei. "Mi lut dawnh chia" ti phungthluk um kaw, dawnh lo te in Muikhum a si ko.
Tuchan ah, phungthar a chuak mi cu tlik a si, cu bantuk aa ṭhen siang lo mi cu kaa dang ah an tli, an zaam i, palei inn ah luh si kun, pafanh a si i, nulei inn ah luh si kun, nufanh a si ve. Hibantuk aa fan, aa dawi, aa leet mi vialte hi man phung in an luat a si hlei lo. An hnulei in man nih a dawi ve ko hna.
Manphung
Laimi nih man manh in i ṭhit-umnak kan fehter tik ah, i cinglaatnak le i dawtnak hrivan a si. A cawk in kan i cawk mi a rak si bal lo. Man manh tik ah voikhat pi ah man khawh dih a har caah, afang le amui (abaa) in i manh khawh phung a si. Cubantuk cu, athap in man a la mi bawiphun ah a um bik. Thapkhat fang, thapkhat mui tibantuk khin a si. Lai kan man man awk hi tam tuk ve kaw. Cu bantuk cun i lamphawk in i nawl patnak cu manhzim ti a si. Niman hi hauh awk tamtuk kaw, "kan ni sian lo, kan in dawnh ko, hi te hin na kaa kan in huh,” an ti i, man hnga mi i thumchuahkhat hrawng khi an peek. Man manh tik ah cotu, co awk in hranmi an um i, cu hna nih thahpiak rawl danghnak an tuah cio. Cucaah, manco inn kip ah sazawh awk a um; kawh ah cun, Cubantuk thahpiak tik ah arsathah nih a zulh cio duahmah rih.
Arsathah
Arsathah timi hi, a thawhkehnak tuanbia kan zoh tik ah, chin mi pauh kan sining aa khat dih. 1964-65 hrawng ah tar tak tak, (Hakha, Falam, Thantlang, Tidim le Thlanglei laitlang in, Mindat, Matu, Kanpelet) kan hal tik hna ah, arsathah cu ngeih cio dih a si. Arsathah cu man phun a si lo, hrinbawn (or) in halnak a si an ti, Cucaah, ar la-uat sen dotla cu thah a si i, chuahpi a ṭa le, nih lunglawmhte in ei a rak si. Chuahpi ṭa um hna hlah kun, inn lak ṭa lak ah ṭa i hranmi nih ei a si, Cun a cheu cu arpisen dotla an hman i, a cheu cu arhlisen dotla a hmangmi le, arti pum sawmrel in a hmangmi zong an rak um. A ei lei kap ah, hringtu pale nih ei phung in a ruat mi zong an um ve ṭhiamṭhiam. Atu chan tiang ah hi phunghlun a zul mi hi an tam pi ko rih.
Arsathah ca i vok hmannak hi kum 50 hrawng lawng si dawh in tar nih cun an chim. Phunkhat unau vialte i hlamnak ah hmang u si an ti i, vok ah cun rak thlen a si. Cu tik ah hrinbawm i halnak cu man cotu kip sin ah langhter in arsathah cu hman a hung si cang.
Manpi
Man phun vialte lak i a pipuambik mi cu manpi ti a si. (1) Innpi, (2) Hrinman, (3) Puman, (4) Ṭaman, (5) Numan, (6) Niman, (7) Salpaman tiah phun sarih an um. Cupinah, sei, tumman, Maw man-mawpi, mawlai, mawhniang tiin an  um rih.

Innpi man: Innpi a coting tu cu nu i hringtu a pa a si. Innpi man ah a biapi bik cu phunthawh a si. Phunthawh timi cu, kan phun thawhternak ah nan fanu kan i laak caah, fale ca i, phun fehternak man kan in manh hna ti khi a si. Cu sin ah cun hrin bawm phunthawh kan man kan ti hoi fawn. Phunthawh caah siapi man a si. Hringtupa nih a fapa le chung ah innpi man co in a hran thawh hna. Cun thilhring-darhkhuang, marlei, hmaihum, rang, arsa ciang, alu chumh, sahrang phor, zucua phor, kawi, nihlawh sawng ṭem tiah manh a si. Innpi man le niman  hi a uak bik an si, khuadang mi vaat tikah hauhchapmi man te nau an um rih. Hringtupa a thihcang ah cun, unau lak i, a si lo ah, fapa le lak in hranmi nih a co lai. Phunthawh cotu nih a fanu ai-rawl ah Ṭhuthmun rawl sal pakhat a hal khawh hna. Salngeimi bawi phun calawng ah a rak si ve.
Hrinman: Hrinman hi phun pi deuh lawng nih an ngeih. Inn pi man ah khan zapi nih cun khumh chih a si ko. Phunthawh a co mi nih a hlei in an laak chap mi a si. Ahlei in siapi man chap a si.
Puman: Puman cu va-ngeinu i a nu-ṭa nih a co mi a si. Hrinman phun a si ve. Phunthawh he aakhing in man a si.
Ṭaman: Va-ngeinu i a ṭa nih a co mi a si. Ṭa a ngeih lo ah cun, a pa unau fapa le chung in pakhat khat kha a pa nih a hranpiak lai. Phunthawh khing in manh a si ve.
Numan: Va-ngeinu i hringtu a nu nih a co mi a si. Aduh ah cun, a unau pakhat khat kha a hran khawh hna. Hrinman phun ṭhiamṭhiam a si. Ṭa man he khingh a si ve.
Niman: Va-ngeinu i a pa far lak ah hranmi nih a co a si. Cun a mah ai ah, va-ngei nu i a unau zong hran khawh an si. Niman cu a hauhawk phun a tam tuk phun sawmli renglo an i tel. Niman cu vangeicia lawng nih zulh co phung a si an rak ti.
Salpaman: Va-ngeinu i a ṭa, a pa le sal lak ah hranmi nih co a si. Ṭaman he khingh a si. Tuchan ah cun bawi le sal um ti hlah kaw a tlau ve ko cang.
Seiman: Seiman cu nupi le thih hnu ah a ṭa hei manh ṭhanmi a si. A sullam cu laibiaknak phung in zan-kul-hra ah a ṭa nih sathah le changfun te he a va le kha a va pek hna i, cu tik ah thih ṭian hnu zong i, i dawt rihnak man min hngal pakhat te hei man ṭhan mi khi a si. Seiman hi a rak thawh kehnak a ṭha lo i, ihpi manh hlan ah a thimi nupi ruak ihpi man a rak si an ti.
Tumman: Phunthawh cotu nih a hlei in a hauhmi man a si ve. Thihthloh ah an laak mi a si an ti i, kikawng theng a ti na, siapi a ti na an si. Hrinman phun ṭhiamṭhiam a si.
Mawman le arthlaih zul pawl man hi cu chim tlaak lo te khi an si. Nupi ṭhitu nih a dangte in a pek mi hna a si. Mawpi hi a uakbik i maw hniang tu nih a chan; mawlai hi a niam bik. Arthahzul tu hi an ni sin ah aa bemi an si i, hlan ah cun, nupiṭhiṭu hna ar kha i tlaih khawh zat in tlaih a si an rak ti.
Ar-ah
Ar-ah ti mi cu ar thah in biakam tiphul tuah piaknak a si i, ar-ah hi ṭa upabik nih min a put phung a si. Midang deuh zong hran khawh an si. Ṭa ah i tlaihnak a si. Ar-ah hi hlan chan ahcun, nuphamlio ah an rak tuah ti a si. Biakam i leet um hlah seh tinak caah a sibik.
Hringtanh-arhmanh
Hringtanh-arhmanh timi cu pa nih a ṭhitmi a nupi cu ka khah (kan i khat, an i tluk) tinak ah arnak dotla in dohdangh sin pek chahtuahpiak khi a si. Pumkhat sinak kutsih he an i lo. Bawi le phunthiang nih an tuah tawnmi a si. A mahnak in phun nauta deuh a ṭhit i, hring a tanh ah cun, a bawi sinak himhaap a zur tiah ruah a si i, a unau dang nih an thlei ve lai. Thlei timi cu an doh-dangh biaknak ca i tawnghthammi khokheeng hmun khat ah tonghter ti lonak khi a si. Arnak dotla titik ah arla-kat dotla thengmang hman a rak si. Hringtanh-arhmanh lo cun, Lai sunparnak tuah phung a si lo.
Hlawnphuah
Hlawn timi cu, nu thuam mansung pawl kha sawh duhbikmi a si. Hlawnphuah ti mi cu, va-ngeinu nih, a va far le lak ah pakhat khat hlawn a pek hna khi a si. Cu hlawn phuah awk cu, ṭa (innpi man co a si ahcun) nih zalhpiak chin a si. Man tlam-tling te in, a va nih a man dih tikah, a nu pi nih hmaihngal ngai in hlam phuah awk a hauh hna lai. Ta nih a zalh khawh lo ah cun, puman cu fanu a si lo ah seiman co nih zalhpiak a si lai. Far u pa bik nih hlawn cu an co tawn. Far ngei lo a si ah cun, an ni nih co phung a si.
Nihlawh sawnpṭem
Mancotu, anmah le inn cio in an thawh i, thahpiaknak a um ah cun nihlawh sawng ṭem  cu pek cio dih an si. Nihhlawh thlahman ti khan khi a si.
Hmaitlam
Hmaitlam timi cu ningzak mual pho in i ti sual nak a um tik i, a sual mi nih remnak caah hmai ṭhatnak a tuah khi a si. Man ban tuk a si lo, rikhiahnak um loin, a cotu lungthin zoh in peek a si. Cun, pa nih a nupi a maak hnu ah, hlam ṭhan a duh ah cun hmaitlam a liam hnu lawng ah a phung ning in fonh ṭhan an si tawn.
Sulleh
Nu cu tluang dang i thlang khun an dim tik ah, inn lei mi an ngaih hna i an va tlawn hna khi a si. Sul (lam) keel ah i keh (kir) ṭhan tinak a si. Cun, sawh sawh in i tlawn mi khi si lo in, thah le Dah, nih a zulh lengmang mi a si ve. Tlawn sawhsawh zong ah thah-doh cu a um ve nain, sulleh hi, min hngal in tuahmi a si i, thlaici thlah (caw, rangfa peek) a um ṭheo. Ṭa le retheihpeek phun zong a sawh kho ve.
Puanpaar kai le fanu-ah
Fanu sunh lawihnak a si i, puanpaar kai timi cu, va-ngeinu caah, a pa a si lo ah a ṭa nih puan a phahpiak mi cung in a va inn tiang puan cung in kalter a si, tinak a si. Thah-dah mi a tamtuk. Cu caah, mingei long nih tuah khawh mi a si. Puan phahmi cu, zopuanraang le, khiangraang an si bik tawn, ṭhial lengmang khawh a si, ti cu, an ti, ṭhial lote in aa thai thluahmah in phah hi thang cu a ṭha bik ko an ti. Laam, paih, sasiar koh aa tal.
Fanu ah timi cu, puanpaar kai phun a si i, puanpaar kainak ca i thanh-dah mi vialte ning in tuah dih a si ve. Puanphah le a cung kai a um lo lawng a si. Dih-heunak ngaingai a si ve.
Maak le kir
Faak ngai in lung i canh ti lo nak a um ruang ah nu le va cu te le fa ngeih hnu zong ah, i kirtaak le maak a um ṭheo tawn. Pa nih a nupi a maak ah cun, phunthawh/arsa le man vialte cu a sungh chih. Nu nih a kirtaak ah cun, phunthawh/ arsa, chim lo man dang vialte cu khirh ṭhan dih an si. Cucaah, pa nih chaw man mi sungh lai a ruat i, a nupi a ṭhat lo zong ah a maa kho lo. Nu zong nih a va a ṭhat lo zong ah a ṭa-pa le man cu vialte sungh lai ruah ah a kirkho lo, cucaah, mileva ṭemtu a si an tinak cu a si ve.

Biadonghnak
Laiphung in i ṭhit-umnak hi, a khing a rit taktak mi a si caah, man mantu le cotu kar lak ah i thaihnak hri a fek tiah an rak ruah mi a si. A hnu deuh cun, i zuam khawnnak le man thar hauh khawh i zuam nak a chuak i, Niman hoi hna ah cun phun 40 tiang an huah ve. Cucaah, a ṭhat khawh dih lonak cu, i thleidannak a langhtertuk. A herh theng lomi siknak a chuahter tawn. Har tuk in bia i chimh chawnh nak a chuah ter. Cucaah, kan pupa chan, hlaan lio pi taktak i an rak tuah ning in kirhnawh ṭhan u si law a ṭha. [Tc. Arsathah cu ar si ṭhan ko seh]. Kan ram chuak a si lo mi thilhring chaw vialte hi cu Museum lawng ah um ko cang hna seh law, khing zaang deuh in, man i hrannak le conak um kho seh law chan saupi nguh in kan phung hi a nung kho lai.
Zohchih mi cauk hna.
[1] World Book Encyclopedia, volume C,M,N,R,L, i and Webster’s International Dictionary, s.v. Indo-Chinese.
[2] China, Land of Many Nationalities (Wang Shu-tang).
[3] Mircrosoft®Encarta®Encyclopedia 2005© 1993-2004 Microsoft Corporation. All right reserved.
[4] Manuscript of The BSPP Dingthlu lairel komiti 1965.
Hi ca hi 2011 lio ah a rak ttial cang mi a si. A sunglawi mi Rothil bantuk a si tiah ka ruah caah hika hin ka chiahnak a si.

Advertisement