BAWM MIPHUN THAWHKEHNAK
Bawm mipun cu Lai miphun an si ve. Lai lakah Hakha, Falam, Matu le Senthang ti bantukin Bawm mi cu miphun pakhat an si ve. Lai miphun kha Kalay-Kabaw hmun i Laitlang ah an kai zongah hin Bawm miphun cu hmunkhat ah an ra ve i Lailun an phan ve. Lai miphun pawl Lailun in hmundang ah an i ṭhial ahhin Bawm zong cu an hun i ṭhial ve i Thlanrawn khuahmun chak ahkhin tlawmpal an rak um. Bawm miphun a dangte in khua an tlaknak kan hmuhmi cu, cuka hmun cu a si i, atu tiangin Bawm khuarop an ti. Atu Thlanrawn khua a chak i Falam lam chak ahkhin a si i, an hmunrop le an nehnang hmuh khawh a si.
Cuka hmun cun an i ṭhial ṭhan i Hakha peng, atu Tiphul khua ral ahkhin khua an rak tlak ṭhan. Cuka hmun ah cun cerh a um i cu hmun ah cun ti a phul mi a um i, cu tiphul ruangah cun an khua cu "Tiphul khua" an ti. Cu khua cu Bawm nih khua an tlakmi a si i, atu i khua an tlak ṭhan ah cun Bawm khuatlakmi a si caah Tiphul an ti i, atu tiangin Tiphul khua an ti lan. Bawm khua cu Tiphul khua ah cun sau nawn an um nain an i ṭhial ṭhan i atu Thantlang peng i a ummi Khuafo khua ah khin an kal i an i fon.
Khuafo hi Cinzah khua a si i khua an kan ven lai ti an ruah caah Bawm khuami cu Khuafo khua ah cun saupi khua an sa. Asinain Khuafo khua cu Chuncung nih an rak ṭhio hna caah Khuafo le Bawm cu an dihlak in Ṭio thlangah an kal dih. Bawm cu a dangte in Tipi thlanglei ah an kal. Salen in an kal i Tipi ral Niawi tlang ah an kal. Atu tiangin Bawm nih an chimnak ah cun, 'Bawm cu Khuafo in kan chuak' tiah an ti. Niawi tlang pang ah sau nawn an um nain an chak ah Sangau le Lawngtlai khua hrawngah Hakha nih lo tlak an timh ti an theih i an kan ṭhio sual lai ti an phan caah thlanglei ah an kal i Bengladesh ram i Chiṭagaung Hill Track ram ah khua an tlak. Cuka an umnak khuapi cu Bundurban a si i, Bengladesh miphun, Chakma miphun le Yakhaine miphan he cawh in khua an sa. Cu hnuah cun a cheu cu chaklei ah an kai ṭhan i Chimtuipui District Saiha khua pawng zongah an um.
Chiṭagaung Hill Tract i Bengladesh ram an hun phak tikah an hruaitu bik cu Pu Lian Kung a si i nihin tiangah kan pu Lian Kung nih khua a kan tlakpi tiah an chim zungzal. Micheu nih cun Bawm bawipa cu Bo Mong (Bu Mawng) a si an ti. Cucu a si lo, Bo Mong cu Yakhaine mi a si; Bawm bawipa cu Lian Kung a si tiah an chim zungzal.
Bawm nih an phun an chim tikah hin Lai le Lusei he hin phun khat an si tinak hi hngalh khawh a si. An phun an chimmi hna cu hitihin an si:-
- Bawitlung, (2) Cinzah, (3) Hlawnching, (4) Hlawnceu, (5) Aineh, (6) Khenglawt, (7) Khawlhring, (8) Leihang, (9) Leitak, (10) Palang, (11) Tlangchan, (12) Vandir, (13) Thangtu ..... hna an si i, hi hrinphun hna hi cu bantuk an si tikah hin Lai le Lusei phun hrimhrim an si ko.
- Pu Mang Lian: By his own study, interviewed on 10.10.1987
Lai Bawm Lusei(Mizo)
Lu Lu Lu
Hmai Hmel Hmai
Mit Mit Mit
Hnar Nar Hnar
Hnakhaw Nakhaw Beng
Ka Ka Ka
Ha Ha Ha
Khabe Kha Khabe
Hngawng Hngawng Ring
Kal Kal Kal
Kut Kut Kut
Liang Liang Koki
Paw Paw Pum
Tappi Tappi Tap
Fei Fei Fei
Seihnam Seihnam Hnam
Thingphel Thingphel Thingfak
Ti ka cawi Ti ka khai Tui ka chawi
Khuati Boruak Boruak
Hi bantukin biafang dang tampi a um ko nain cu vial in si seh law. Hi bantukin biafang siseh, biatlang siseh, kan hmuh khawh tikah hin zeitlukin dah phunkhat kan si ti hi hngalh khawh an si lai.
Cu hleiah cun hlan lio i an tuanbia le nunphung zoh ah cun Lai le Bawm cu phun khat an si ko ti khawh an si. Laimi tuanbia ah Duh Mang le Dar Din tuanbia cu Bawm zong nih an tuanbia ah an ngei ve. Duh Mang le Dar Din cu Hakha peng Aive khuami an si i, Bawm cu Lairam i an rak um lioah Tiphul khua an rak si cah an tuanbia zong cu ai khatmi an si dih ko lai.
An nunphung zoh tikah ai khatmi tampi an um. Bawm nih mithi khua an umtuning cu hitihin an chim -
"Minung an thih tikah an thlarau cu an thih cangka Zingphul tlang ah an kal ti a si (Zingphul an timi cu Zinghmuh tlang tinak a si). Zingphul tlang cu minung le mithi an ramri a si an ti. Mithi an thih tikah miruak a lucung ah arti an chiah tawnmi khi, an thlarau a chuah thawkin zingphul ah cun an kal i, zingphul an phak tikah cun arti cu a keuh i a khuan zong an khuang ti a si - an khua a hla tuk tinak a si. Zinghmuh tlang an phak i arkhuang an khuan tikah cun mithi pawl nih mithi khua in an awnh an theih i mithi an tlung an ti i zinghmuh tlang in an rak don ti a si. Zinghmuh tlang ah cun pangpar dawhdawh tampi a um i mithi thlarau cu pangpar dawh cun an tonh i, cu pangpar cu 'Ngailo par' an ti. Bawm le Lusei nih cun Hoilo par an ti. Cu tlang an va liam hnu cun tikhur pakhat an phak i cu tikhur cu 'Lunglo tui' (Lunglo ti) an ti. Ti cu an dinter i a kholh zong an kholhter i cu thawk cun an nun lio i an hngalhmi vialte kha an philh dih i an nun lio i an hngalhmi cu zeihmanh an thei ti lo. Cu tikah cun mithi khua ah tlun ding lawng an ruat cang. Cuka ah cun lungpher pakhat a um i cu lungpher cu Bawm nih cun 'Lung tekter' an ti i Lai holh cun 'lung bia chim thiam' ti a si. Cu lungpher an hun tawngh ahcun bia a awn i, cu awnh ah cun 'Sanu' an timi nu a hung chuak. Cu tikah cun Sanu nih cun an zoh hna. Cuka cun upa an si ah cun pialral lam ah an kal pi hna" an ti.
Hlan lio kan pipu hna nih mithi thlarau nih mithi khua an kalnak hi saupi a um ko nain a tawinak in cu vial si seh law, a cung i kan ṭial bantukin Bawm miphun nih an thlarau an kalnak kong siseh, nunphung le hlan lio tuanbia a ngeihmi kan zoh tikah Lai miphun le Bawm miphun cu phun khat hrimhrim an si ti hi hngalh khawh an si. Cun Lai holh le Bawm holh an i khahnak zong cu an hla an bia hmuh tikah a khatmi an sinak kha hngalh khawh a si. Bawm le Lai holh hna hi kan zoh tikah an umnak hmun hmundang ah an si caah a cunglei i an holh kan hmumi hna lawng si loin an biatlang hrim hi an i khat dih ko. Atu lio i khrihfa nih an hla an tuahmi hna hi tlawmte in zoh hmanh hna u sih:
Bawm Hla
Ka van ram in nuam tak lam chu Kraws a si,
Chu lo chu lam a um lo,
Ka tlung lai lo Lalpa siam mi in chu,
Kraws nungnak lampi ka thlau chun.
Ka van in lam Kraws a si,
Ka van in lam Kraws a si;
Ka kal lioah lam muh virma ka duh
Ka van in lam Lalpa Kraws chu
Hakha Hla
Vancung khua vailamtah lam in kal a herh
Hi hlei lam dang a um lo,
Ceu kutka ka phan bal lai lo,
Vailamtah lam zulh lo ahcun
Vailamtah van lam a si
Vailamatah vai lam a si,
Keimah zulh awkah lunglawmhnak a si
Vailamtah van lam a si
Advertisement
EmoticonEmoticon