CHIN LE KACHIN AN I THENNAK
Chin le Kachin hi unau, phun khat an si caah hmunkhat ah an ra. Kachin nih hitihin tuanbia an ngeih: Chin le Kachin cu unau kan si i, hmunkhat ah kan rak ra. Chin hi upa deuh a si i, Kachin hi ngakchia deuh a si. Lampi ah a naupa cu pawng ah a kal i a u pa nih a rak kaltak chung.A naupa nih cun ai manh in a u pa cu a keneh in a hun zulh. A hun dawi lengmang ko i, hmunkhat ah a u pa nih hnahcang kung a lekmi a hmuh.
Hnahcang kung cu a dong a khawt i, a zim kutdong can a rak khawt cang. A naupa cu khua a ruat i, ka u hi a thinghaumi hmanh kutdong can a ṭhang cang i lamhla tuk a phan cang rua, ka phan kho ti lai lo, a ti i, a hnabei dongh in cuka hmun ah cun khua a sa colh, tiah an ti. Cuka ah cun inn a sak i, ka u pa a hung kir tik i a umnak ah tiah khaan lawng pakhat a chiah.
Cucaah Kachin nih hin nihin ni tiang inn an sak tikah an u pa umnak caah khaan lawng pakhat a lawng in an chiah lan. Kachin nih hin Chin cu ‘Khang’ an ti hna. Khang ti cu keneh ti a si i, an kehneh in kan zulh hna tinak a si.
Cun Kachin holh in fa upa bik hi ‘Gam’ ti a si i, Chin cu ‘Khang-Gam’ ti zongin an ti hna. Kachin miphun hi phun ngan phun sarih ah an i then i, cu hna cu: Khang, Ruang, Du, Leng, M’ru, Li (Lishu) le Jingphaw an si.
Asinain upa bikpa Khang-Gam cu Chin ram ah a kal caah phun ruk lawng kan taang tiah an ti. Kachin le Chin cu miphun pakhat an si caah an holh zong atu tiangin ai khatmi tampi a um rih. Ka nu ti cu ka nu an ti ve i, ka nau ti zong ka nau an ti ve.
Lam cu lam an ti ve i, sakhi, sazuk, saihrem ti zong an i khat dih. Cun an thilrelnak zong an i khat i: langai, lakhawng, masum, mali, manga, khruk, sanit, masat, chakhu, si, an ti. Chin thilrelnak he an i khat dih ko.
Cuti cun hmunkhat i a um ṭimi cu an i ṭhen i Chin miphun cu thlanglei ah an zuang. Dr. K. Lehman nih, “Chin miphun tuanbia hi AD.750 hrawngin ai thawk, “ tiah a ṭial.
Lehman nih hin Chin miphun hi khuazei in dah an thawhkeh i zeitik in dah an i thawk ti hi a hlathlaimi a si lo i, Chin ram ah an phak hnu i an nunphung le an phungphai tu a hlathlaimi a si caah AD.750 hrawngin an i thawk a timi hi Kawlram an hung luhka, Kachin ram Chindwin tiva neel i an rak um lio hrawng a si ti hi a hngalhmi a si.
Thlanglei ah cun an hung zuang chin lengmang i AD. 800 hrawngah hin Monywa khua pawng hrawng khi an hung phan. Monywa khua le Sagaing khua hrawngah khin AD 850 hrawng tiang khi khua an sa i, cuka hrawng i an um lio an nehnang hi tampi hmuh khawh a si.
Monywa khua pawng Sibani khua in meng 2 tluk a hlatnak hmun ah Chin pawl nih an phunmi lungphun pakhat a um i, cu lungpi cu pe 13 a sang. Cu lungphun cu Kawl nih “Chin Phaya” tiah an ti i, atu tiangin a um rih.
Chin khuazing tinak a si. Kum 835 ahhin Man-Chaos (The man tinak) miphun hna nih Chin miphun uknak cu an hrawh i, an sui le an ngun zong an chuh dih hna, tiah Kawl tuanbia chungah a um.[1]
Kum 1971 ah Khua Tin Zam Vung nih Monywa khua pawngah laikuak bul tete, zeenthawl le thifang tete le ngun taisawm bulbeu tete thilhlun tampi a lak hna. Cu hleiah cun kum 1968 ah Maj. Ko Ko nih cu bantuk thilhlun hna cu jeep khatin a lak hna i a kalpi hna.
Cu thilhlun hna cu carbon 13 in an zoh tikah AD 800 lio hrawng thil a si an ti. Cucaah cun Chin miphun hna cu AD.750 le 800 karlak hrawngah hin Monywa khua le Sagaing khua hrawngah khin an rak um ti cu a fiangmi a si ko.
Mintainpin khua pawng Satung khua ah Chin lungphun pakhat a um i, cuka ah cun Minkyi Kyaw Sua nih Chin miphun a rak tuk hna kum an ṭial. Sagaing hlei pawngah khin Chinzua timi a um i, cuka khua thlanmual cu an thlan hi chaklei (North) hoih lawngte in an um.
Kawlmi hi an ruak an i vui tikah chaklei (North) hoih in an i vui phung a si lo i, nichuahlei (East) hoih in an i vui phung a si. Cucaah cun hi thlan hi Kawlmi thlan a si lo tinak a si i, Chin pawl thlan si dawh a si.
Sagaing khua hrimhrim hi ‘Chin-Suh’ khua an rak ti i, Chin miphun pawl an i pumhnak tinak a si. An khualai i Aung Chiantha pura le Suhtaungpih pura hrawng khi atu tiangin ‘Chinsuh Yatkuat’ an ti.[2]
Chin miphun hna cu cuka ah cun um lan loin an i ṭhial ṭhan. Zeicahdah hmunrawn le hmun ṭhatnak i um lan ko loin an i ṭhial lengmang hnga ti hi ruah awk a um. An i ṭhial tawn lengmang nak hi a ruang le a chan a um lengmang ko i, hi hmun in an i ṭhial ṭhannak chan cu,
Chin pawl hnu in Shan le Kadu pawl an rak zuang ve i, Chin pawl umnak pawngah cun an hung um ve. Cu tikah cun Shan, Kadu le Kawl cu an i rem lo i an i tu lengmang. Chin miphun hna cu dai tein um a duhmi an si i, cuti an pawng i an i tuk lengmang cu an rem hna lo caah an i ṭhialnak cu a si.
A.D. kum 800 le 900 karlak hrawng a si i, a cheu cu Pagan Ngiang-U, Sandaway, Prome le Thayet khua leiah an kal. Cu hna cu atu i Hmunrawn Chin (Asho Chin) timi hi an si.
Hika hmun hin Hmunrawn Chin le Tlangcung Chin an i ṭhennak cu a si. A cheu Asho Chin hna cu Pauke in Htilin leiah an kal i, Kanpalet peng an phan. Atu i Cho miphun khi an si.
Tlangcung Chin hna cu Yesakyu le Salinkyi hrawngin an kal i, Phuwin tlang an phan. Phuwin tlang ahhin tlawmpal an um i, hika an um lio an nehnang zong hmuh awkin a um. Phuwin tlang hi atu ah cun Kawlmi nih an pathian biaknak ah an hman i, a tlang lung pipi kha an vih i, an pathian an umter i khua bantukin an tlak.
Cu khua luhlai (hauka) tlang hramah cun lungphun pakhat a um i, cu lungphun ah cun mipa an suai i, an suaimi mipa cu hmailei samtom a si.[3] Asinain cu lungphun cu atu ah cun a um ti lo an ti. Hmailei samtom hi Laimi an si caah cuka i lungdonh a ummi cu Laimi an um lio i an donhmi le upa pakhat lung an donhmi si dawh a si.
Chin pawl cu cuka cun an i ṭhial ṭhan i Oksa tlang an hun tan hnu ah Letsa tiva (Myit-tha tiva) an tan i, a cheu cu atu Kalemyo khua hmun ahkhin an phan i khua an sa. A cheu cu Nahchawng khua lei kam deuh ah khin an rak um.
Chin pawl Kalemyo hrawng an hung phak ahhin Shan-Tuluk pawl hi cuka hmun ah cun an rak phan cang. Shan pawl cu an rak um hmasa caah Chin pawl cu an rat ve tikah Shan nih cun an tei hna i an uk hna.
Sal bantukin an rak tuah hna i, an rian an rak tuanter hna. An siangpahrang inn saknak le an pathian biakinn saknak tlakrawh an rak rawhter hna i an rak hrem ngaingai hna. Cu tlakrawh an rawhmi cu atu tiangin Kalemyo pensen sang ahkhin hmuh khawh awkin tampi an um rih.
Footnote:_______________
[1] Vumson, Dr.: Zo history p.34
[2] Chawn Kio, Pu: Catialtu keimah hrimhrim nih 3.8.1989 ah ka mit hrimhrim in signboard an tarmi ka hmuhmi a si.
[3] Chawn Kio: Catialtu keimah hrimhrim nih 1974 ah ka mit in ka rak hmuhmi a si.
Note: Pu Chawn Kio nih Chin Miphun Thawhkehnak Cauk a ttialmi chung in lakchin mi a si.
Advertisement
EmoticonEmoticon