A RAWK TUK CANGMI VAWLEI ZOHKHENH LE
KILVEN KAN RIAN
Pastor Fidy Sung Iang Len
Biahmaiṭhi
Minung le pawngkam thil hi ṭhen
awk ṭha lo in aa pehtlai mi kan si. Minung, saram le thingkung hna hi
nunnak aa hrawm mi kan si caah, minung le saram nih oxygen (O2) a chuahtu thingkung lo in
kan nun khawh lo bantuk in, Carbondioxide (CO2) a chuahtu minung le saram lo in
thingkung a nung kho ve lo. Cun, Cikcin cu pakhat a cah tik ah an zapi cah tluk
a si. Cu bantuk in pawngkam he kan i pehtlaihnak a cah tik ah kan zapi tuar le
in cio a si. Atu lio vawlei ah ṭihnung bik tiah ruah mi hna cu ralhrang
, zawtnak phunphun le pawngkam thurhnawmnak le rawhralhnak hna an si. Hi hna
lak ah ecology kong hi vawlei ral ngan bik a si tiah mithiam pawl nih an ti.
Cucaah hi capar ah hin vawlei le sermi thil vialte dawt le kilven zohkhenh a
herh ning hi langhter ka duh.
I.
Pawngkam zohkhenh a herhnak
Ecologists
hmuh ning ah cun nihin vawlei hi mei in tuat mi uhkang bantuk, mei le meikhu
cung ah aa khing mi, meitlang (volcano) cung ah a um i zei tik puah lai ti aa
hngal lo mi bantuk kan si, an ti. Cucu nihin kan vawleipi zoh tik ah fiang tein
hmuh khawh a si.
1.
Minung karhnak le vawlei thazaang ṭumchuknak: Minung cu kan karh zungzal nain
kan vawlei tu cu a karh hlei lo. 2020 May tiang ah vawlei milu
dihlak hi 7.8 billion kan phan cang ti a si. Kumkhat ah 81 million in kan karh
tiah UN (United Nations estimates elaborated by worldometer) nih a thanh.
Kumkhat ah vawlei non (dawm) 24 billion tons a rawk ti a si hoi. Cu nih cun
thetse ram a kauhter i vawlei a rianṭuannak 35% a zorter.
2.
Dinti harnak le thurhnawmnak (Water pollution): Thingkung hau, mei duah le seh khuvai
hna nih a reu bal lo mi ti a reu ter. Thirrit pipi, mercury, le lead an karh, chemical,
gas, diesel le petrol a tlawttlau mi le dynamo, bomb, sivai phunphun, plastic,
polythene, thermacol le hmunthur dangdang hlonh mi nih ti a thurter.
3.
Thli thurhnawmnak (Air-pollution): Abik in lung meihol, oil, gas, Motor
khuvai (Carbon monoxide), hnawmpon khangh mi nih thli a thurter.
4.
Acid ruah (Acid rain): Acid ruahpi hi kumzabu 19 hrawng in hngalh a si. Meitlang
a puak mi nih a chuahpi mi Nitrogen Oxide le Sulphur oxide kha ruahpi he aa ton
tik ah, acid ruah a surter. Cunih cun inn le lo, nga, thingkung le cinthlak mi
thlaipawl a hrawh.
5.
Vawlei thurhnawmnak (Land Pollution): Vawlei ah thih sivai phun chemical,
toxic (poisonous), radioactive le thilnung thahnak (pesticides) le chemical aa
tel mi non kan hman tuk ruang ah thlai cinnak a ṭha ti lo i minung le saram ca ah ṭihnung
a si fawn.
6.
Vawlei lumnak (Global warming): Vawlei lumnak nih khuacaan thlennak, a
caan lo pi ah meikangh, tilian, leimin tbk. a chuahter.
7.
Tikhal, Hawhratlang titnak (Snow melt): Vur a titter mi nih saram, thingkung le
tirawl a hrawh. Rili ti a ṭhanter, tiva te an zor. Rili ti a ṭhang
mi nih Tsunami, thlichia, tilet, tilian a chuahter. Rili kam ummi pawl nih an
tuar bik.
8.
Zawtfah a karh: Kan vawlei linhnak nih Ozone tlap a panter i, a pem cang ti a si.
Ozone hi ni linhnak a zaafang in vawlei ah a rak kuatu a si. Nika in a ra mi
linhnak kha ozone
layer nih a kham khawh lo
tik ah, ni lumnak a zualter i, “Nizung zawtnak” tiang a chuak cang. Cun sivai
in ṭhanter mi (Chemical food) kan ei ruang zong ah a si.
Vawlei hi pahnih kan ngei lo pakhat lawng kan ngei. Cu
pakhat te kan ngeih mi kan vawlei hmanh hi Daniel H. Henning nih cun, “Nihin
kan vawlei hi kan pupa, nu le pa hna nih ro bantuk in an kan roh mi a si lo;
hmailei kan tefa hna sin in kan cawi mi le hlan chung mi ro a si deuh,” tiah a
ti. Cucaah kanmah ca ah siseh, hmailei kan tefa, hngakchia hna ca ah siseh, kan
umnak inn vawleipi a damnak ding ah pumpak cio nih zohkhenh kilven ding ah ṭuanvo
kan ngei. Mahatma Gandhi nih “Vawlei nih hin minung herhnak cu a cawm khawh
nain, minung hakkauhnak cu a cawm kho lo” tiah a ti. Kan vawleipi hi a dih
kho lo mi, a heu kho lo mi (unlimited world) si lo in a dihheu kho mi, dongh a
thiam mi (limited world) a si. Adih a tlum kho mi vawlei ah kan um ti philh
hlah usih့. Baibal ah innpa dawt ti hi innpa
taktak lawng kha si lo in sermi thil vialte hna zong hi kan innpa cu an si.
Duhfah hakkauh nak kaltak in Pathian nih a kan fial mi rian kan tlinh i
tluantlam nun kan ngeih khawh nakhnga Khrih i sawm usi.
II.
Pawngkam kilvennak ah Khrihfabu le pumpak rian,
Pathian nih vawlei le a
chung thilri vialte hi zohkhenhtu ding ah ṭuanvo pek kan si (Gen 1:21-27). Nain
cheukhat khrihfabu le pumpak nih kannih khrihfabu cu kan si a fak i khuaruat
kho zong kan um lo, kan tuah khawh mi a um lai lo tiah kan ruah tawn. Mirang
phungthluk ah “Tidor pakhat hnu pakhat a tla mi nih tipung a khahter” (drops by
drops the bucket fills) an ti bantuk in tlawmpal tete kan ṭuan
khawh mi nih rian nganpi a ṭuan khawh ti hi ruat buin a tanglei hi
nunpi le tuah i zuam hna usi.
- Pathian sermi thil a sunsaktu le a dawtu si
- Pathian kutneh zokhenhtu
ṭha si
- Sermi thil humhaknak in
thlarau nunzia ṭhanchoter
- Khrihfa nih ṭuanvo
zohṭhan ding:-
- Pawngkam zohkhenhtu ṭuanvo ngeih i theihnak
- Zohkhenh, ṭhanchoter duhnak khuaruah ngeih cio ding
- Sermi himnak le remnak lam kawl i zuam ding
- Nun tluang nun ngeih i, sawksam nun hrialding
- Baibal kha ecology mit
in rel ṭhan
- Sermi thil hrawkhraltu a hrihhram kawlding
- Pawngkam zohkhenhnak thazaang pek le forhfial ding
- Mizapi nunnak style kha remh i zuamding
- Thingkung cin lawng si lo in a nun tiang zohkhenh ding
- Pawngkam zohkhenh le kil vennak kong cawnpiak nak tuah lengmang ding
Biadonghnak
Kan umnak vawlei nih hnangamnak a kan pe kho ti lo.
Thlichia, Tsunami, lihnin, leimin, serchom mi virus le zawtnak phun zakip nih
lungretheihnak le buainak in kan vawlei a tuam. Kan vawlei hi a dam ti lo caah
damter a hau cang. Ti reuter lo ding , ruahti le khua caan a hman
nakhnga, thli a thurhnawm lo nakhnga, thlichia ral in kan luat nakhnga, rilipi
le dinti an thurhnawm lo nakhnga, vawlei tang thilchuak a dih tuan lo nakhnga,
minung nih pawngkam cung ah kan tuah awk rian le kilven awk rian hi aho hlei
khinh ding an um lo; Khrihfabu/pumpak kanmah rian a si. David Orr nih “when you
heal the world, we heal ourselves…” a ti. Vawlei damter cu mah le mah i damter
a si. Cawmtu vawlei a dam lo tik ah a tuar bik ding cu a cawm mi minung hi kan
si. Cucaah Pathian thilser runven hi kanmah kan i dawt a si i, sertu kan dawt
zong a si. Na vawlei hi thianter le hrinter i zuam. Thingkung le pawngkam
semrel khawh i zuam. Na khua kha a thiang mi le a hring mi siter. Thing le ram
vialte nih zalonnak ngei hna seh law pangpar kip zalong tein par hna seh.
Hi
Capar cu HBA Hmurka Vol. 18 No. 2 June (Pur), 2020 i chuahmi chung in tar
chinmi a si.
Advertisement
EmoticonEmoticon