LAI NUNPHUNG “PUAN PAR KAI” Mai Men Ri Hai (Buanlung)

LAI NUNPHUNG “PUAN PAR KAI”

Mai Men Ri Hai (Buanlung)

Laimi nih nunphung puai le lam a phunphun kan ngei hna. Puai le lam hna cu kan nunphung chung i a ummi a ṭengnge pakhat te lawng an si. Hlan lio kan lai phung chanah hi puai le lam hna cu miphun liangannak, ngeihnak i uanthlarnak, pawrhlawt ruamkainak thinlung hna in an tuah tiah Khrihfa chan ah cun an kan cawnpiak tawnmi le an chim tawnmi hi ka theih lengmang.

Hihi a hman deuh rualo ka ti. Zei bantuk mit in dah na zoh, zei pedan in dah na tah; ka tah timi hi a biapi ngai lai. Zeicaahtiah J.A.T Robinson nih cun “Biatak cu mit pahnih a ngei” tiah a timi “ Truth have two eyes” ruahnak (Philosophy) hna zong hi hmang in kap hnihin kan zoh le kan tah cu a hau ve ko rua ka ti. Hmailei caan ah Laimi nunphung cu a chia tuk timi biafang pakhat ah (Academic Study) ah hei telh hei si seh law Lai nunphung cu a chia tuk ti mi biafang tlangkhat in a za hnga maw? A taktak ah cun cu bantukin a chimmi hna cu kahpia deuh, miphun sinak zei i a rel deuh lomi an si    tawn. A ngaingai tiah cun Bawi Jesuh Khrihfa hmanh nih cuticun a kan cawnpiak bal lo. Baibal zong nih cuticun a fianhter bal lo.

1951 kum ah England ram, Burge khua ah 20th Century Baibal Cathar Theologian minthang Prof. C. H Dodd nih “Khrihfa phung le Miphun hna i remṭhannak” (Christianity and Reconciliation) timi biatlang vuak in a cawnpiak hna. Hika zawn ah hin hngalh awk cu i remṭhannak a um ahcun i pehtlaih ṭhannak a um tinak si ko. Cu cawnpiaknak ah cun, miphun sinak (Nationhood) Baibal nih zeitindah a hmuhning a si ti kha fainter aa zuam i Khrihfa phung nih hin a liam ciami caan ah zeidah a tuah? Nihin ni ah zeidah a rian a si i kan hmai i a ummi thil ṭha lo hna hi zeitindah kan tei lai ti kha a chim. A lam hruaitu ah Baibal a hmanmi hna cu Efesa le Biathlam an si i a bikin (Efe, 1:11-12; Bia, 21:1) hna an si. Jesuh zong nih phung bia hna cu hrawh awkah  si loin tlinter awk tu ah ka ra a ti. A cawnpiaknak hi zoh riangmang taktak tikah hrawh cu chim lo a chaptu in a chap hna.(Matt, 5:17-18)

Prof.C.H.Dodd nih a cawnpiakmi hna ah cun, “Khrihfa phung nih a cohlanmi (recognized) cu Miphun hna nih an mah le miphun sining cio in- Pathian thangṭhat cu “Tuan Bia i Biapum” (Historical Fact) a si” a ti. Hika zawn ah kannih nih kan i ralrin awk a si mi cu hruhru nganga in miphun tlanhnak (Barbaric mind-Barbarian) si lo ding kha a si i, rualremte le in nge tein um le ṭuanṭi kha a si, a ti,” Amah chimning tein kan ṭial ahcun, “ Christianity recognizes the grouping of mankind according to nationality, race, and language as a fact of history falling within a divine purpose, and language as a fact of history falling within a divine purpose, but not as an altimate fact aboutman. Christian are not to be distinguished from other men by country, language, or custom. Cucaah “Khrihfa Nunphung timi cu Jesuh Khrihfa a zummi le a Khrihfabu ka si caah keimah hi zeidah ka si tiin mah kong i ruah riangmang kha a si.” “Christian Ethics is….careful thinking about….I am (as a believer in Jesus Christ and a member of his Church) to do,”

A ngaingai ti ahcun Khrihfa Nunphung i a ruahchannak cu sifahnak le harnak kha hrial si loin sifahnak le harnak chungtu ah khan luh i, cu chung cun ruahchannak thilṭha hna tu kha vun chuahpi a si i kan Lai nunphung chungtu ah khan luh ve i, cuticun kan lai Nunphung nih a ngeih vemi fimnak le ruahnak (Philosophy) hna kha hmailei kan Miphun himbawmnak le ṭhanchonak caah ruahchannak thilṭha hna tu kha vun chuahpi ding a si. A hrial in hrialding cu a si nemmam lo hih!

Cu ruahnak (Philosophy) cun kan Lai miphun nih kan ngeihmi puai le lam hna le abik khun in PUAN PAR KAI phunglam cu ka vun langhter duh bikmi a si.

Puanpar kai puai phunglam hi Laimi hna nih fanu caah ṭa le pa hna nih an tuahpiakmi hna puai a si. Lainu hna va an ngeih ni ah siseh, a vapa bawite a bawi ni ah siseh, asiloah a dangdang puai caan hna ah siseh ṭa le pa hna nih an far, an fanu caah an tuahpiakmi puai sunglawi ngai a si. Puanpar kai puai an tuah ningcang cu a tanglei bantukin a si. Nu le pa le ṭa le hna nih puai ni caah tiin an khawnmi puan hna cu puanpar kai puai ni ahcun zunkhat hnu zun khat an peh hna i nulei inn in palei inn tiang an phah hna. Puanki an beohnak zawn ah khan ngun tangka kha an beoh chih hna. Cuticun palei innka tiang phah a si.

Puanpar kai ding va ngeinu (Lai Siangpahrangnu) cu puan an phahnak a hramthok i an chiahmi ngunhrai chungah khan hlawnthil thuamtling in aa thuam i a dir. Puanpar kai caan a vun i thok tikah khan Lai singpahrangnu cu kar khat a vun hlan i puanpar kai cu aa thok. Cu caan aa thok cangka cun khuang le dar, chengcheng le bongmawng hna kha thangṭhat cawnglawmhnak ah an tum hna. Lai siangpahrangnu puanpar kai ding a vun i thok ah khan a vapa cu a kamah khan a vun dir i cuticun duhsah tein puanpar ah cun a kai. Suingun chawva tampi a ngeimi ṭale pale hna nih cun an fale an far cu hmaihum khap hra, ngunhrai le ngunbel kha an kalh hna lengah a vapa caah meithal le rangtum an kalh chih ve. Rangtum a kar khomi hna nih cun, a vapa nih meithal kha aa put pah i rang cit pah in puanpar ahcun a kai. A kalh kho lomi hna tu cu an nupi le pawng in puanpar ah cun an kai ve.

Puan par i a kaimi nu le va hna an hnu in upat hmaizahmi khua upa hna, le karhmi chawhlawn thilri a pu mi hna nih an zulh hna. Puanpar kai Lai siangpahrang nu nihcun karhmi hlawnthil hna cu puan par kai pahin a rel pah hna. Khua upa hna le hlawn thilri a pumi hna cu nulei ṭa le pa nih khan an timhtuahmi zu thawthaw le buh le sa thawthaw khan an bultawl hna. Puanpar kai ni ahcun khuapi tein an kawh dih hna i an chuak dih. Cun khua chinchang khuanu khuapa hna zong an kawh dih hna i an chuak dih. Puanpar kai a rak chuakmi hna dihlak kha ṭa le pa hna nih kawhrenh, thlim, sio le la hna kha laksawng ah an chuah hna. Hi puai ahhin vok, caw, na le sia hna an thah hna. Puai i a rak chuakmi mizapi cu zu le sa le, eidin a phunphun in an dangh hna i an tuammual hna. Ei le din a dih cun chumtual ah Lai lam a phunphun kha a phuphu in an laam hna. Cu lam ahcun a ho paoh lam khawh a si. Duh dawtnak le liangngannak hla a phunphun kha an i thaawh an i leh hna i nuam ngaiin an caan hna cu an hmang hna.

Laimi hna nih a dang minthang kan ngeihmi puai le lam hna cu;

• Tho le hlukhlau
• Ngariah chuk
• Sariah thawh
• Sawmrel: Sawmrel puai cu
• Mi sawmrel
• Sa sawmrel
• Rawl sawmrel (Rawl sawmtuk) tiah an i ṭhenṭ
• Lamserh: Lamserh cu
• Serhte
• Serhpi tiah ṭhen ṭhan khawh a si.
• Bawi puai: Bawi puai cu a tanglei bantukin ṭhenṭhan khawh a si.
• Bawite bawi
• Bawipi bawi le khuangcawi paui.

Hngalh awk: Khuangcawi hi amah dang tein tuahmi a si rua lo. Bawite bawi hnu lawngah bawipi bawi le khuangcawi hi kemh a si tawn rua.

• Cakei fim

Hngalhawk: Cakei fim cu bawite a bawimi hna lawng nih a tuah khawh. Cun pawpi tu cu Laiphung ah bawi phun lawng nih an fim khawh .

• Lawngtuk puai hna an si. Lawngtuk puai cu Bawipi bawi hnuah tuahmi a si i, Laiphung sunparnak a zik a phanhnak a si. Khuang a cawi bal lo nih cun tuah khawh a si lo.

Tho le hlukhlau hi Laiphung chan ah cun Lai tho tiah Hakha nih an ti i Falam peng ah cun Fang erh puai an ti. Tidim pengah cun Khuado puai an ti i Falam le Tidim peng ah cun a tu tiang in an tuah rih. Sengthang peng ah Thlako puai a um ve i, Laitho he hin aa khat ko rua. Hakha peng ah cun tho cu phaizawng a par caan December a thawhka hrawngah an tuah i  hlukhlau cu May thla thih lai hrawngah an tuah tawn. Khrihfa chan ah cun Thlaithar tuah a si i, hihi cu Baibal cahlun Judaism a simi rawl ṭuan puai lak chinmi si dawh in ka hmuh. Kanmah phungte a rak ngei ve lo bang! A ngaingai ahcun Laitho cu a dang tein i ngeih i tuah ding a si i Thlaithar zong cu a dang tein tuah ding a si. Kan Laitho hi kan nunphung chungin char ṭhan ding a si.Nga riahchuk hi ṭhal caan ah tuahmi a si i phunhnih in ṭhen a si.

• Mithi hna thlarau (Rauthla) caah tuahmi ti kal
• Leeng le vaal hna nih nuamhnak in tuahmi ti kal an si. Mithi caah tuahmi ti kal ahcun rua kha khawn (Rua-kha-tlak) lam kha tuah chih a si.

Hngalhawk: Rua kha khawn puai hi a dang tein rua kha khawn puai ti in a um lo i, hi caan le Lamserh caan ah lammi Lailam phun khat a si. Mithi hna ngaihnak caah tuahmi a rak si.Cu nga riahchuk ah cun khuapi tein tiva ah an kal i ngahring an dawi, hru an denh i nga kha an tlaih hna. Cun zanlei sang ah nuamhnak in ti an i toih hna. A donghnak ah an pum kha thiang tein an i kholh hna. Cu bantukin an tuah cu Laimi hna nih Ti kha thiannak ah an rak ruah i mithi hna thlarau zong cu caan te cun an chungkhat hna sin in an i ṭhen tiah an rak zumh. Hi bantuk an zumhnak hi Judahmi hna zumhnak he an i lo ngaingai. Ti hi Judahmi hna zong nih thianhlimnak ah an rak ruah ve. Laimi zong ei lai ah kut aa ṭawl phun kan si.

Ruahnak chal awk:

(a) Laimi hna rauhnak ah thih hnu thlarau nunnak a rak a um cang.

(b) Ti cu thianhlimnak ah an rak hmannak cu nunzia dawh ngaingai a si. Laimi hmailei samtom pawl cu an i thianhlimh ngaingai tiah Mirang pawl record zongah a um. Vawleicung ram rum (G-7) hna hmanh nih ti cu nunning sannak tahnak fung ah an hman.

Ruahnak hlawn awk: (a) Mithi ngaih ti lo ding. Nga riahchuk cu mithi thlarau ngaihnak in tuahmi a si caah, tuah ti lo ding. Hi bantuk caah nga kha hru an suk hna caah nga a fa le tiangin an thih dih caah, minung nih pawngkam zohkhenh ding a rian ah ri khiahmi a lonhnak a si. A hloh in hloh ding.

Leeng le vaal hna nuamhnak in tuahmi Tikal puai cu a si kho deuhmi tlangval a siloah ngaknu nih ṭuanvo lak deuh in tuahmi a si i, Lungrawn khua leng le val vialte kha sawm in nuam ngai in kal a si. Nga tampi tlaih kha biapi si loin i hawikomhnak le nuamhnak ca ah tuahmi a si. Zanlei ah titoih puai hna zong tiva ahcun an tuah tawn. Zanlei inn an ṭin pah ah farkhan kung kha a hleuh i thlalang le puanlang hna kha an tar an thlai tawn hna. A tuahtu tlangval a siloah ngaknu kha an puak hna i an nu le an pa nih vok in an muikhumh tawn hna. Zan khuadei an i nuam hna.

Ruahnak chal aw;   (a) Mibu dawtnak le i hawikomhnak a langhtertu lungput (Community minded) a si caah ningcang tein tuah ṭhan ding. A hmanmi ihawikomhnak chungah a hram bunh ding.

Ruahnak hlawnh awk:

• Farkhan kung hleuh in thlalang le puanlang thlai lo ding. Hi bantukin farhleuhmi hi ka ngakchiat lioah ka hmuh tawn i a zik tiang dengmang in an hleuh caah a thi tuan tawn. Pawngkam thilri cu kan dawt le kan zohkhenh ding a si.
• Vok le leidir sa thah lo ding. Hunchonak he aa kaih ti lo. Zan nuamhnak cu thlacamnak le pumhnak in caan hman in, khua le ram hunchonak khua khan ding, lairel ding.

Sariah thawh cu sakap pa a thimi caah tuah a si. Nu le ngakchia le sakap lo caah a si lo. Minung thleidannak a langh caah a hlonh in hloh ding. Ro caṭial lawngah chiah ding a si.

Mi sawmrel cu mithahnak he aa pehtlaimi a si caah a ṭha lomi phung a si. Vawleicung phung vialte lakah a chiakha bik a si men lai. A hloh in hloh cikcek ding a si. Roca zongah chiah a tlak in ka hmu lo. Sa sawmrel cu sakahnak he a pehtlaimi a si. Tuah ti lo ding a si. Laimi nih sa an kah tuk ruangah kan ram ah saram an um ti lo. Fa an pawi caan zongah an kah hna i an ci mih an zal cang. Hlan lioah Lai ram ah vui hna hmanh an um ti cu kan tuanphung hna a lang. Leitak khua hna cu vui nih a rak ṭhio hna ti a si. Dar Din hna cu vui ah aa cang ti a si. Buanlung khuami Pu Thawng Ki zong nih ram an riahnak Bawipa tu ah vui hapi pe khat sau a hmuh. Cucaah sakah hna cu khap in sasawm rel hrimhrim cu hloh ve ding a si. Rawl sawmrel zong a tuah in tuah ti lo ding a si. Asinanin rawl tampi ngeihnak caah lo thlawhnak lei le thingthei cinnak lei fimnak cu karhter ding a si.

Lamserh cu mingei hna nih fanu fapa hna caah tuahmi a si i , sifak le mirum thleidannak a langhter caah tuah lo ding. Roca tu ah cun kumh ding a si ko. Bawite bawi, bawipi bawi, khuangcawi, cakei fim, le lawngpi tuk hna cu mi pumpak ca cun tuah lo ding an si ko. Sihmanhsehlaw, miphunpi kan sinak le huham kan ngeihnak hna a langhtertu an si caah mibupi aiawh cun Lairam kulh ni (3 January) le Laimi phunpi Ni (20 February) hna ahcun hmuhsaknak cu tuah lengmang ding an si. Cun Laimi nih lawngpi an tukmi ah thingṭial dawhdawh hna an ṭialmi cu lehtama fimnak pakhat a si caah cawn ṭhan ding an si, hman ṭhan ding an si. Kan Lai innpi le lawng hna ni siangpahrang inn (palace) le Chumtual a sining an langhter ngaingai. Laimi hi bawi phun chung chuak cu kan si men ko lai.

Puanpar kai phung zong hi siangpahrang phun sinak a langhtertu a si tiah ka ruah. Hi puanpar kai phung hi Judah phung he aa lo ngai in ka hmuh. Bawi Jesuh Khrih zong kha Jerusalem ah sunglawi ngai in a luh lioah an puan le tumhnah an phahpiak i an don. Judah siangpahrang cu an nunphung i a sang bik in an dawn a si ko. Khrihfa holh in kan chim ah cun Bawipa Jesuh Khrih cu an nunphung dih umnak in an dawt kan ti ko hnga. Baibal zong nih na Pathian cu na lungthin, na ruahnak le na nunnak dih in na dawt lai a ti. Laimi hna zong nih Bawipa thawh lai nizarh cu tum kung nizarh kan ti. Biakinn hna kha tum kung in an rak ṭamh tawn cu ka theih rih ko. Biaknak minung (Religeous man)     ngaingai an sinak a lang i bainak le mihun zong an rak tanh vennak a si. Cucaah hi Laimi nih an ngeihmi puanpar kai phung nih theological significant tampi a ngeih ve caah kan roca ah khumh ding le philh thlau lo ding cu a herh ngaingaimi a si ko.

Hi puanpar kai phung hi ṭa le pa hna nih an fanu le an dawtnak hna a sunlawinak a langhnak a si. An dawt tukmi an fanu cu an siang na lo bu tein Mopa sinah khan an pek. Pathian zong nih a fapa ngeih chun cu vawleimi a kan pek. Pathian he Khrihfa bu i pehtlaihnak cu nu le va sining in Pual zong nih a fainter. A ngaingai ti ahcun vailamtah phung hi hlanlio Latin le Rom nunphung a si ko i, Pathian nih cu phung chiapi hmanh cu a phuannak ah a hman i, Pathian nih vawlei mi hna a kan dawtnak kha a langhter. A biapimi cu vailamtah in thihnak phung kha si loin, Pathian dawtnak aa phuannak a zik a phantu kha a si i “DAWTNAK” kha a si. Zumhnak le rauhchannak hna hmanh hi vancung khua ahcun a hmun ti lai lo. Asinain, DAWTNAK tu cu vawleicung ah siseh, vancung khua ah siseh a hmun zungzal ko lai. Cucaah cu dawtnak kong kan theihnak kan phung le kan lam hna cu a hrial in hrial loin, a harnak chungtu ah khan luh in, le Mithnih in zoh in kan ram, kan miphun le kan Khrihfabu le a pennak caah ruahchannak a kan petu ah hmang hram ko hna u si.

(A cunglei cabia hi 1998 lio ah CACC nih Bukbau ah an rak chuahmi chung in Laimi kan sinak ah theih le hngalh a herh vemi kan tuanbia a si tiah ka ruah caah ka hun tharchuah tthanmi a si.)

Advertisement