VANZANG TLANG KULI PAWRH ALNAK:
Lairam cu Mirang nih 1896 ah an tei dih hna i, Ramuk phung (Colonial Feudelism) in an rak uk hna caah cun bawi le chia thleidannak kha a fak tuk i ramuk bawi cozah rianṭuan nih michia zapi kha an duh paoh in an rak tuah khawh hna.
Ramuk bawi le cozah rianṭuan khual an tlawn tikah an thil kha kuliman pek loin michia nih khua le khua kar an phawrhpiak hna. An pawrh duh lo zongah hranhram in an pawrhter hna.
Cu lawng si loin cozah rianṭuanmi an ei awk vialte kha Kawl ah kuliman pek loin an phawrhter hna. Facang, Cite, Chiti le a herhpang eidin vialte hna kha Zipeng Vuanthok in Piata Derwen tiang khua khat an thiah hna i an rak phawrhter hna.
Ahohmanh nih ka duh lo tiah al khawh a si lo i hranhram (Force Labor) in an rak phawrhter hna. Cu hlei ahcun an tih awk thing tiangin an rak onter hna.
Laimi vialte nih cuti man pek lo i kuli phawrh le thing-on cu an duh lo nain an rak al ngam lo. An inn rianṭuan thiam loin Cozah rianṭuan pawl kuli phawrh le thing-on lawng an rianh tikah an awlok a chawng tuk hringhran ko nain zeihmanh an rak chim ngam lo.
Cu lioah cun Farrawn Middle Sianginn Headmaster pa hi saya Phuh Khah a rak si i, cu pa cu mifim le thil thei a si caah, "Panglong khua ah Governor nih Force Labor tuah khawh a si lo.
Cu caah cun nan duh na lo i kuli phawrh cu a phung a si lo," tiah a rak chim.[1] Cu lioah cun Pu Ro Thang cu India ram i thong a tlaknak in a chuah lio a si i, ramdang zongah hi bantukin hranhram kuli phawrh hi a um lo, cunak cun Marram bantukin Labour Corp khin tuah i cu hna nih kuli phawrh kha a ṭha deuh lai tiah ruahnak a rak pek hna.
Cuti bia an theihmi cu upa sinah bia an chimh hna tikah 1946 September thla ah upa an rak i au i, Farrawn khua ah tonnak an rak ngei. Cu pumhnak cu Pu Hrang Mang le Pu Ro Thang nih cun an rak hruai hna i an i ceih tikah Marram bantuk i Labour Corp tuah zong kan duh lo, kuli phawrh hrimhrim kan duh ti lo tiah pumhnak i a kaimi nih cun an rak ti cio.
Asinain mi an tlawm deuh caah Thantlang peng vialte i tonnak kha khualai ah Hriangkhan khua ah pumhnak tuah siseh tiah bia an rak chah.
HRIANGKHAN CONFERENCE:
Farrawn khua i biaceihnak an tuahmi an ni tuk bantukin Thantlang peng upa vialte cu an i cah dih i Hriangkhan khua ah cun 1946 October 13 ni ah pumhnak cu an rak tuah.
Thantlang peng khua i a ummi Circle 5 in a khua in khua 60 kusale minung 300 an rak tlung i, Hriangkhan khuami he minung 500 tluk an rak i pum. Pu Mang Ling hruainak in Ramuk lei upa zong minung 60 tluk an rak tlung ve.
Cu meeting cu Dominion meeting an rak ti. (Dominion Status ti kha an chim thiam lo caah 'Dominion meeting kan kai lai ' an rak ti.
Ramuk pawl nih cun 'Scouhp' (Suprime Council of United Hills Peope) ah kan lut lai tiah an rak ti. Asinain Pu Ro Thang nih Scouhp uknak i luh cu a rak duh lo.
"Scouhp Uknak timi cu Ramuk hme tete kha hrawh i Ramuk ngan pipi lawng chiah ding ti a si. Anmah ngannak chinchin nak ca a si. Cucaah cun Ramuk pawl nih Scouhp uknak phung ah luh ka hna a tla lo," tiah a rak al. Fakpi in an rak i al hnu ah zapi nih cun a tanglei bantukin bia an rak chah:
- Dominion Status le Scouhp luh kan duh lo.
- Kawl sinah Independence lak kan duh.
- Techin fapar roco uknak phung kan duh lo
- Man pek loin kuli phawrh kan duh lo (Force Labour kan duh lo)
- "Chiah" kan duh lo
- Thing kan ong ti lai lo, ti a si.
Cu bantukin a cunglei ah an chahmi bia a faknak le Mirang nih an aiawh ah an chiahmi hna Ramuk pawl dohtu dingah Komiti an tuah i cu Komiti upa hna cu a tanglei hi an si.
- Pu Mang Dum (Saikah khuami) ... Chairman
- Jamdar Khen Sang (Tikhar khuami) ... Vice Chairman
- Pu Len Dun (|Vanzang khuami) ... Secretary
- Pu Ro Thang (Tlangpi khuami ) ... Joint Secretary
- Pu Thla Khar (Thantlang khuami) ... Treasurer
(Hi an pumhnak i an biaceihmi cu Pu Ṭial Kam (Thang Kip pa) nih a ruah tikah a hna a tla tuk i, a lung ai lawmh tuk caah naatum a thah hna i rawldum ṭinak a tuahpiak hna)
Hriangkhan khua Conference le an biaceihmi vialte cu Hakha Vuanthok Hay Neave nih cun a theih dih i a hruaitu cu Vanzang Tlang an si tiah a theih. Cu lio ah cun Kawl ah kuli phawrh ding a hung chuak i, cu tikah cun Vuanthok Hay Neace nih cun order a chuah colh i, "Kawl ah kuli phawrh awk a um caah Vanzang Tlang nih nan phawrh lai.
Cu kuli phawrh awkah pa vialte Hakha ah nan ra dih lai," tiah thawng a hun thanh hna. Cu tikah cun ahohmanh an kal duh ti lo. Cu tikah Vuanthok Hay Neave cu a thin a hung i, "Cozah nawl al upadi " in taza a cuai colh hna i, Vanzang Tlang leiah palek 8 a hun thlah hna.
Kuli phawrh a altu vialte hna tlaih i, khuami meithal dihlak tlaih dih dingin an ra. Hriangkhan khua Conference i an hruaitu vialte cu an hung tlaih dih hna tinak a si.
Cu tikah cun khuami nih 'Kuli phawrh a altu hi minung panga-ruk lawng kan si lo, kan dihlak in kan si ko,' an ti i, thong tla dingin minung 120 an i thawh. Palek nih cun khua meithal vialte cu an lak dih i minung 120 he cun Hakha cu an hung phan.[2]
Kum 1946 October 25 ni zing cu Vanzang Tlang thong tla ding minung 120 hna cu Vuanthok Hay Neave nih cun Hakha Certual lai ah (Cu lio i Cetrtual cu atu Peng Biaceih zung hmun khi a si) cun a pumh hna i, "Kuli cu nan phawr lai maw phawr lo?
Nan phawrh lo a si ahcun thong ah kan thlak dih hna lai." tiah a rak hrocer len hna. Vanzang Tlang paralṭha minung 120 nih cun, "Kan phawr lai lo. Thong ah kan thla dih ko," tiah an rak au.
Asinain minung 120 cu thong nih a tlum hna ding a si lo caah bia a chim khomi upa 7 kha an min an ṭial hna i palek bawi Pu Cia Dun kha, hi hna 7 hi thong ah thla hna, tiah order a pek hna. Pu Cia Dun (Pa Ham pa) cu palek bokhat a rak si.
Bo Cia Dun nih cun minung 7 cu thong ah kan thlak hna lai a ti tikah, minung 7 lawng thlak kan duh lo, minung 120 cun kan dihlak in thong chungah thlak kan duh an ti i, an dihlak cun an lut.
An dihlak thlak ding a si lo, chuak u, tiah Bo Cia Dun nih cun a chuah hna tikah an dihlak in an chuak. Lut u a ti hna i an dihlak in an lut dih. A dang cu chuah dih u, 7 lawng tang hna seh a ti tikah an duh ti lo i, an luhnak le an chuahnak ah Bo Cia Dun lehlam innka ah an rial chih i awlokcong in an rak tuah.
Vuanthok nih cun, "Zanlei suimilam 4:00 tiang i na thlak khawh hna lo ahcun na rian kan phuah lai," tiah Bo Cia Dun cu Order a hun pek.
Bo Cia Dun nih cun minung 7 kha thong ah lut u a ti tikah an dihlak in an lut i, a dang cu chuak u a ti tikah an dihlak in an chuak. Zanlei a si cang i thongah a thla kho hlei hna lo.
A khuaruah a har cang i, amah vanṭhatnak ah culio ahcun Sangte bawi Pu Kio Mang an va ruaih i, Pu Kio Mang nih cun, "Vanzang tlang upa hna, kan fim kan fim nan ti i, Mirangpi zong cu nan doh, nan fim a si ahcun zeicahdah thazang in nan tan? a bia in ta nan al hna," tiah a hung ti hna.
Cucaah cun Vanzang tlang uktu Pu Mang Ling nih, "Pu Kio Mang a chimmi hi a dikmi a si, thazang cun kan tei khawh bal hna ding a si lo i, a bia tuin kan al a hau ko. Minung 7 cu i thim ko usih," tiah a ra k ti hna.
Cucaah cun miphun le ram ruangah thong a tla ding minung 7 cu a tanglei upa hna hi an thim hna i, phun le ram caah nunnak pekin 25-10-1946 ni ah Halkha thong ahcun an lut.
Thong chung i a lutmi hna cu;-
- Pu Len Dun - Vanzang
- Pu Kap Luai - Vanzang
- Pu Chiah Hnin - Lungding
- Pu Kap Lian - Farrawn
- Pu HrangDawn - Tlangpi
- Pu Rual To - Tlanglo
- Pu That Cin - Tlanglo
Khuami vialte nih upa 7 hna cu sifah retheihnak tampi an rak in pi hna. An nupi le an fale hna zeitlukin dah an rak in i thonginn chungah an hrem hna. An khuami le an ram caah an tuarmi cu chim awk ṭhalo a si.
Cucaah cun Hakha thong chungah an hrem lio hna ahhin an harnak le sifah retheinak an in lioah Cungpa Pathian tu nih kan zohkhenh ko hna seh tiah thong chungin hla an rak phuah hna. Cu hla cu an khuami vialte sinah an kuat hna i zarhpi ni pumhnak ah hlaremh an rak sakpi hna.
Cu an hla cu hitihin a si:
V-1
Maw kan Khamhtu Bawipa kan in halnak hi ngai tuah,
Velngeihnak in sifahnak chungin na min thangthat u sih,
Harnak thonginn chungin tluachuah kan pe tuah,
Pathian kut tangah siangpahrang nih vawlei cung a pen cang Lairam tiang
Chorus
Dawtnak um lo sifah kan inmi vialte kannih vial nih Lairam sal luatnak ca,
Fimnak ngei lo kan si ca thong chung kan um,
Kan Lairam caah lungkhat tein um cio u sih,
Pathian kan bochan kan duhnak a tling lai.
V-2
Vawlei milian pennak a rawknak caan a nai cang,
A hmun lai lo vancung khua ah lunglawmhnak a tling te lai,
Kan Pathian nih a kut in a kan hruai lai,
Nan thlacamnak lung dong loin i zuam chin u Khrihfabu vialte hna.
Vanzang tlang upa 7 hna cu thla 3 chung thong chungah an rak chiah hna i an rak hrem ngai hna. Cu hnu ah Pu Len Dun nih, "Kannih cu Phungbuar thongtla (Criminal) kan si lo.
Cucaah cun nan kan hrem len awk a si lo, ṭha tein nan kan zoh awk a si. Nanmah Mirang nan i zoh tlukin nan kan zoh ve lai. Rawl ṭha tein kan pe u, cabuai ṭhutdan kan pe u, thilsuknak ah sahpia kan pe u.
Nan kan pek lo ahcun rawl kan nuar lai, tiah a rak ti hna. Vuanthok Hay Neave nih a duh lo nain rawl an nuar taktak lai ti an phan caah an halmi vialte an pek dih hna. Cu pinah lengah an chuahter hna i chawhvahnak nawl an pek hna.
Mirang nih an ruahnak ah thongah kan thlak hna i kan hrem hna caah an ṭih lai i kuli cu an phawrh cang lai tiah an ruah. Cucaah cun an hruaitu Len Dun cu khua ah an tlunter i, 'kuli cu nan phawr cang lai maw?' tiah an va halter hna.
Cucaah Vanzang tlang khuami vialte cu Tlangpi khua ah meeting an tuah i an ceih tikah, "Kuli cu kan phawr lai lo. Rangoon Governor sinah azu kan va khan lai," tiah bia an chah.
Rangoon Governor sinah azu khantu dingah cu Pu Chawn Hnin (Tlangpi) le Pu Tial Hup (Sopum) an rak thim hna. Cuti cun Pu Len Dun cu Hakha ah cun a tlung i thong ah cun a va tla ṭhan.
Pu Chawn Hnin le Pu Tial Hup cu Rangoon Governor sinah azu khan awk ahcun an hun i thawh i, Falam Zipeng Thein Maung an hun chimh pah. Zipeng Thein Maung nih cun, 'Nanmah nihhin zeidah nan chim khawh lai' tiah a rak hro len hna.
Asinain miphn le ram caah cun kan chim khawh tawk kan chim ko lai tiah kal cu an i tim. Thein Maung nih cun, asiah cun, Rangon ahcun kal rih hlah ulaw, District meeting kan auhpiak hna lai tiah a rak ti hna.
Zarh hnih an hngah hnu ah 1946 November thla ah District Council meeting cu an rak tuah taktak i, District council member (Mirang bawi) vialte tling tein an rak kai.[3]
Thantlang peng i kuli phawrh a altu upa vialte hna cu an rak auh ve hna i, minung 200 an rak kai ve. Meeting cu an tuah i an dihlakin 'kuli phawrh kan duh lo' tiah an rak au.
Zipeng Thein Maung nih cun a chim awk a hngal ve ti lo i, Rangoon Interim Goverment ah "Laimi nih kuli phawrh an duh ti lo, zeitindah kan tuah lai? tiah thirhri a hei tuk.
A thaizing ahcun thirhri cu a hun i let colh i, "A duh lomi hranhram in kuli phawrhter hna hlah u,"(Force labour tuah lo ding) tiah thirhri cu an hun leh ṭhan hna. Khuami vialte nih cun "Kan tei cang, kan tei cang" tiah an au i meeting cu an dihter.
Cu ni cun kuli phawrh al ruangah thong a tlami upa 7 hna cu an chuah hna. Asinain kuli pawrh an almi cu tei hmanh hnasehlaw chiah pek an almi cu an tang rih.
Chin Miphun Ni (Chin National Day) kong kan peh ṭhan lai.
Hi ca bia pawl hi Pu Chawn Kio nih Lai Miphun thawhkehnak tuanbia a ṭialmi (pp 355-361) chung in ka tar chinmi a si.
Catialtu Pu Chawn Kio Kong rel na duh ahcun Hika hi click te (Video in a chimmi aa tel chih)
[1] Hrang Mang, Pu: Interviewed on 5.3.1989 at Farrawn
[2] Pu Pek Thang: A mit hmuh a chimmi a si
[3] Hrang Mang, Pu: Interviewed on 5.3.1989 at Farrawn
EmoticonEmoticon