-->

F. Za Hoe (1924 – 1963) Tuanbia By Sayaci Dr. Bawi Hu

- June 24, 2019
F. Za Hoe (1924 – 1963)
Roling Bia : “This is not the time as yet for the Chins where the primary need is not politicians but educated men, educated men and more educated men.”
Za Hu cu 1924 kum November 20, cacawn ni 4 ni ah Saya Kaw Kaw le Pi Kip Har nih Tikir khua ah an hrin. A min cu Za Hup tiah an sak nain a hnuah Za Hu in an run auh. A pa Saya Kaw Kaw cu sianginn saya a rak si caah Tikir khua i saya a ṭuan lioah Za Hu cu an hrinmi an fapa hmasa bik a si.
No photo description available. Za Hoe Lam (Hlan Matupi lam timi kha)[/caption]
Saya Kaw Kaw cu Tikir sianginn cun Tlangpi sianginn ah an ṭhial i mah hnu cun Za Hu cu Lai ca cawn hram cu 1932 kum in aa thawk i 1936 kum ah tang li a awng.
Za Hu cu Lai ca a cawn hramthawkte hin ca a thiam i a fel ngaingai. Tlangpi khua cun Lai ca tang li a awn hnu cun a pa nih Falam sianginn ah Mirang ca a cawnter i 1940 kum ah tang sarih a rak awng.

Ca a thiam ngaingai i a hlei in Mirang ca le holh a thiam bik. Falam High School ah tang kua tiang cu a cawng i 1942 kum ah a awng. Mah hnu cun Japan ral cu Kawl ramchung ah an luh cang caah sianginn vialte cu khar dih an si i Za Hu zong cu ca cawn khawh ti loin Khuathar a nu le a pa sinah cun a um.
Japan ral cu 1943 kum November 11 cacawn ni li ni ah Hakha khua ah an lut. Japan ral ṭih ah Hakha khua mi vialte cu anmahle siaremnak cioah an zaam dih i saya Kaw Kaw te chungkhar zong cu Thantlang leiah an zaam ve.
Mah lio caan ah cun Za Hu cu kum 19 a ti cang i a khaan cu pe 5 le lehmah 8½ a saang i Lai mi ah cun pasaang pawl a si i a thazaang zong a pawtlingte a rak si. Dawh zong a rak i dawh ko.
Thantlang lam Timit an phanh ah ‘Japan nih Hakha khua cu mei in an duah’ ti thawng an thei  i Saya Kaw Kaw le Za Hu cu ‘kan inn a kang ve hnga maw?’ ti hngalh duh ah lam tanṭim cun an kir i an inn cu an rak zoh.
An khua an thlingthlak dih hnu cun an pa fa cun an tlaih hna. A pa Saya Kaw Kaw nih cun Japan bawipa cu, ‘Kei cu ka thlah ulaw kafa tu hi i kalpi ko uh.
Amah hi Mirang ca le holh a thiam caah nan rian zong aan bawmh khawh hna lai, ‘tiah a nawl caah Saya Kaw Kaw cu an thlah i a fa Za Hu tu cu an kalpi. Mah ni hramthawk cun Za Hu cu Japan sinah cun a um.
Za Hu cu Japan sin a phanh hnu cun zeitindah a umṭhut i khuazei ah dah a um bik ti zong hohmanh nih hngalh khawh a si lo. Asinain Japan nih Lai mi an tlaihmi hna cu a si khawh chungin a bawmh tawn hna ti tiang lawng theih a si tawn.
Japan ral cu 1944 kum thawkka hrawng cun sungh lei a panh caah hmailei ah kal khawh ti loin hnulei tu ah an kir cang. Cucaah Hakha pengchung i a ummi Japan pawl cu an kir i Phai khua tiang a thlah hna i ṭhen hmanh an i siang ti lo. Japan nih cun Za Hu cu laksawng ah thir tangka Rs.50/- an pek.
Za Hu cu Phai khua cun a hung kirlei ah Japan ral a dawitu Mirang ralkap he lampi ah an i tong i Za Hu cu an tlaih i thong ah an thlak. Za Hu aa hruk liomi a thilpuan vialte cu an phawih dih i tawhrolh le angki ah burichia a fualpi khin aa tlai in an ṭhit i an hrukter.
Mirang ralkap nih cun an hrem i rian a phunphun an ṭuanter. Mah lioah cun Levy bawi cu Hakha Farhual sang Pu Khua Uk a rak si i a innhmun a kil mipil a simi cu amah lawng an chunhter.
Cu lengah Hakha bawi fanu pakhat a rak thi i a thlaan cu Za Hu an cawhter i hohmanh nih an bawm lo. Mah ti hin rian a phunphun cu amah lawng an ṭuanter. Cu lawng a si lo.
Mi dang thongtlami vialte he Hakha in Gangaw tiang voihnih khengte kuli an phawrhter hna. Voikhatnak cu pawng 72 a ritmi bomb 3 an phawrhter. A voihnihnak cu cawhnuk dur sau 72 an phawrhter ṭhan.
Mah tan ahhin cun lampi ah a rawlṭaam a celh ti lo ruangah cawhnuk bu dur khat cu a thlite in aa chuah i lung in a chukphem hnuah a din dih. Mah ti Hakha in Gangaw tiang kuli an phawrh ah hin kulikhawng cu Pu Cia To a rak si tawn.
Za Hu nih a rak chim tawnmi cu, ‘ Carelnak caan le rel awk ca ka rak hmuh khawh lomi ko hi a har bik in ka theih,’ a ti. Amah hi mi carel taktak a rak si.
Za Hu cu thongtla in thlaruk chung a um hnuah Mirang bawi nih a sualnak cu tluk in an hmuh lo caah thongchung cun an chuah. Thongchung in a chuah tikah a nu le a pa nih an muikhum.
Mah lioah cun an halmi cu, “Thong na tlak lioah a har bik in na theihmi zeidah a si?,” tiah an hal. ‘Thong ka tlak lio i a har bik in ka theih mi cu rianṭuan le a dangdang an ka hremmi hna cu har tuk in ka thei lo.
Cauk rel awk a um lo i carel loin ka ummi a si bik ko,’ tiah a leh hna. Cucaah Za Hu hi mi carel tuk a si hi hngalh khawh a si.
Thongchung cun a chuah hnuah cacawn a duh ṭhan ko nain cawnnak caan a ngeih lo caah zung cazi a ṭuan. Cazi rian cu tlawmpal a ṭuan hnuah Yangon lei in Mirang cozah nih thawng an thanh.
Japan ral hlan i tang kua a awngmi siangngakchia paoh tang hra camipuai tuah khawh a si, an ti. Mah cu thawng a theih cangkate in a rian cun a chuak i Yangon ah cun a rannak in a kal i, thong a tlak karah a cauk vialte an rak vaivuan dih i a thar cawknak tangka zong a ngeih lo caah a van a saang ngaingai.
Yangon a phanh hnu thla khat ah tang hra camipuai cu cazoh lo bak in a phi ve i mark ṭha bik in a awn caah double promotion an pek i tang hleikhat cawn loin dairek tang hleihnih ah cawnnak nawl an pek.
Amah lawng hi double promotion a hmumi a si caah Rangoon University siangngakchia hna lakah a laar ngaingai i mi zakip nih hngalhmi ah a cang. Sayate zong nih an rak upatmi siangngakchia a rak si.
Burichia fualpi he Hakha khuachung i salrian an rak ṭuanter le Hakha-Gangaw kar kuli a phawrhmi vialte kha cu zanmang ah an cang dih cang. Tu cu Za Hu caah zing niceu dawh a hung chuak zuahmah cang.
Caialtu ruahnak: Kan Chin mi hi hlanah cun kan minhram ah Mirang min i bunh hi an rak uar deuh a si lai cu, an rak i bunh tawn. Aa bunh lomi zong an rak um ve ko. Mah bantuk cun Za Hu zong University a phanh hnu heo in a si ko lai, Frederick Za Hoe tiah a min cu a hun i bunh ve i Za Hu zong cu Za Hoe tiah a hun ial. Cucaah mah hnu hin cun Za Hu tiah ial ti loin F. Za Hoe tiah duh na loin hun ialpiak kaa hneek lai. Lai ca ah ‘u’ lawng kan ngei i cafangfonh ah ‘oe’ kan ngei lo, Mirang lawng nih an ngei.
F. Za Hoe cu University i ca a rak cawn lioah innlei a nule a pa nih ṭhiṭha in an zohkhenh khawh lo caah sifak ngai in ca a rak cawng i cingla rualchan le hawikom hna bawmhnak thawng in a ca cawn zong tlam a tling .
A rak bawmmi hna cu –
  1. Lian Hu (That Chum pa) — Rs.   600
  2. Tlau Dawn (Sang Cem pa) — Rs.   555
  3. Sayaci Chia Bik (Thang Hnin pa) — 315
  4. Colonel Hrang Ṭhio —        Rs. 2500

Hi lengah F. Za Hoe cu zeihmanh thisa aa tlai lomi Lt. Col. Hrang Ṭhio nih a rak dawt tuk i min hngal in a bawmhmi lengah min hngal setsai loin khua karlak a har caan ah a rak ṭhenhmi tete zong a um.
unnamed
Cu lengah Lt. Col. Hrang Ṭhio nih a chiahmi Life Insurence (အသက္အာမခံ) cu F. Za Hoe min in a chiah i a rocotu khan ah aa ser. Lt. Col. Hrang Ṭhio cu Karen ral ah a hun thihtak i Life Insurence cu F. Za Hoe nih a chuah i a nupi cu Rs.5000 le a unau pawl cacawnnak ah Rs.10000 cu a phawt dih hna.
Lt. Col. Hrang Ṭhio nih a rak ṭhenhmi hmaihnawhnak (towel) cu Zipeng a si tiang te hman siang loin a thingkuang chungah a khumh ko, an ti. Hi tluk in F. Za Hoe cu mifel le miding a si.
Image result for Hrang Thio
F. Za Hoe cu 1949 kumchung ah Rangoon University in B.A a awng. B.A a awn cangka in Hanthawaddy ah Assistant Resident (Vuanthok rank) a ṭuan i B.L camipuai zong a tuahpah. 1951 kumchung ah B.L camipuai cu a phit i distinction pathum he a awng i a phimi vialte lakah pathumnak in a awng.
Mah cangkate cun May thlachug ah Kanpetlet peng ah Vuanthok ṭuan awkin an kuat i Matupi tiang a ukchih. Cun 1954 kum April thla ah Hakha Vuanthok in an ṭhial i rian dang tampi a ṭuanmi lakah ‘meiduah a khammi cu aa harh bik’ tiah an ti.
A pa saya Kaw Kaw hmanh nih mei cu a duah ve i tangka K. 50/- dan a rak tat i a pa nih, ‘Ka fa, keimah dantattu ah maw ca kaan cawnter,’ a rak ti an ti. Hakha Vuanthok cun kum hnih a ṭuan hnu 1956 kum chung ah Matupi Vuanthok in an ṭhial.
Za Hoe cu Hakha Vuanthok a ṭuan lio 1955 kum January 12 cacawn ni 3 ni ah Hakha Sangpi bawi fanu Leeng Sai Ṭial he ṭhitumnak puai an tuah i fapa pathum an ngei.
Za Hoe cu Matupi ah Vuanthok cu tlawmpal a ṭuan hnuah 1958 kum September thla in Kanpetlet ah Zipeng (Deputy Commissioner) in a rian an kaiter i a kal.
Kanpelet ah Zipeng cu caan tlawmpal a ṭuan hnuah Zipeng Zung cu Mindat ah an ṭhial caah a kal ṭhan. Amah cu Mindat i Zipeng a ṭuan lio 1961 kum ah Cozah nih Wunna Kyaw Htin (WKH) minṭhannak medal an rak pek.
Amah cu Falam ah Zipeng in an ṭhial nain thlanglei Chin Miphun caah rian ka ṭuanmi ka lohma ka dih rih lo ruang ah Falam ah cun ka ṭhial rih hlah u law ka duh ko, tiah nawlngeitu upa a nawl hna caah Mindat ah cun an um ter ṭhan.
(Caial tu pa (Sayaci Dr. Bawi Hu) zong hi 1961 kum sianginn kharchung ah Mandalay University in Matupi khua i D.I.S a uanmi Pu Kio Hlun te tlawn ah a kal i Mindat an sinah ni thum a rak caam i mah ah cun a hmasa bik le a hmanung bik Za Hoe cu ka rak hmuh ve.)
Zipeng F. Za Hoe cu Thlanglei Chin mi sin ah a rianṭuan tlam a tlinh rih lo caah um rih a duh ko nain nawlngeitu upa nih rumro in Chaklei Chin ram Falam khua ah an ṭhial caah 1963 kum January thlachung ah Falam ah cun aa ṭhial i February thawkka ah a phan.
F. Za Hoe nih Hakha Education timi cu 1954 kum July thlachung in a rak thawk. Hi Hakha Education Fund cu Hakha peng Pyidawtha pumhnak (meeting) ah a rak chuahpi i Hakha pengchung (Thantlang peng he) cozah rianṭuan vialte telh in dihlak hnatlate in tangka cu an rak i khawl. An i tinh mi cu-
(1) Hakha peng siangngakchia tanghra a awng ko nain College a kai kho lomi bawmhnak le
(2) College a kai ko nain tangka kongkau ah har nak a tongmi siangngakchia bawmhnak caah tiah an rak ti.
Hi Hakha Education Fund caah Vuanthok rank nih thla fate K. 10/- lengmang, Myo-ok rank nih K. 5/- cio le UDC nih K. 3/- le LDC le Circle chairman vialte nih K. 2/- cio ti in an rak i khawl lengmang.
Hi kan bawmhnak thawngin ca a awn i rian ṭha a ṭuan ahcun kan peng le kan ram caah ṭhathnemnak a si i phaisa a cham mi nakin a let tampi in san tlaihnak a vung um deuh, tiah F. Za Hoe nih a rak chim.
Hakha Education Fund cu Za Hoe Revolving Loan Fund tiah a min an thlen. Hi Revolving Loan Fund cu 1964 kum tiang cu ṭhate in an tlangtlak i tangka zong tam ngai an run ngei.
Hi Fund a min an thlennak zong cu 1963 kum February 20 ni ah F.Za Hoe cu ruah lopi in a thih caah amah philhlonak ti in Hakha Education Fund cu Za Hoe Revolving Loan Fund tiah an run thlennak cu a si.
Hi caṭialtu zong hi 1964 kumchung ah B.A.Ed degree a la ve i khualei ah saya rian a ṭuan i hi fund kong cu a hngal ti lo. A hnuah mah fund cu a rawk cang, tiah an ti i ‘Za Hoe a thi ṭhan hoi’ tiah a rak ti.
Hakha Education Fund cu a tanglei bantuk in an rak i khawl
  1. F. Za Hoe khawlh mi K.      800/-
  2. Matupi Cozah rianṭuan mi sin in K.    1100/-
  3. Sayate sin in K.      500/-
  4. U Ngun To Sin in K.      400/-
  5. A dangdang sin in K.      200/-
A dihlak ah    K.    3000/-
F. Za Hoe cu 1946 kum cun Rangoon University I.A. (B) a cawng i mah kum thawk cun Chin mi i komhnak bu tuah ding in Pu Lian Cin Thang he an cawlcang i 1947 kum in ‘Hill-Chin Students’ Union’ timi bu an hun dirh.
Pu Lian Cin Thang cu President ah an thim i amah F. Za Hoe cu Vice President ah an thim. Zeicaahdah Hill-Chin (ေတာင္ေပၚခ်င္း) tiah an rak bunh kan ti ah cun, cu lioah Tlangcung Chin cu barawh khat, kutthei zat ceote lawng an rak si.
Asho Chin tu cu Doctorate degree a hmumi hmanh pahnihthum an rak um cang caah an rak nautat hna ruangah, an sinah Asho Chin an i telnak hnga lo ti-in ‘Hill’ biafang hi an rak hmannak cu a si.
Asho Chin cu cu lioah kanmah chan zongah Union cu an rak tuah kho lo. 1948-49 kumchung tu ah F. Za Hoe cu President ah an hun thim i a ṭuanpiak hna. Amah cu Hill-Chin Student’s Union thawktu (Founder) ah an chiahnak kong Hill-Chin Student’s Union Annual Magazine 1960-61 chungah a hmaanthlak he an chuah.
F. Za Hoe cu Falam a phanh tlawmpal ah India le Kawl ramri ah ral an lut tiah thawng a theih caah le Hripi khua ah Myone zung saknak inn a dih maw dih lo, ti zoh duh ah Thantlang peng Hripi khua cu an phan.
Hakha i Vuanthok Pu Run Ro Thang zong nih a zulh ve. Chin National Day February 20 ni ah khua upa vialte cu ramvaih a sawm hna i Hripi khua in Nichuah Chaklei khan hnih tluk a hlatnak Vomkua lo khan i hawt dingah an kal. Khanbawhnak an kal lioah F. Za Hoe cu hmai a sa i a hnuin Pu Run Ro Thang le Saya Ngun Hre nih an zulh.
Cho hruphrapte an hung kai i F. Za Hoe cu lungpardap nih a nalpi i a hnulei ah a vung ngal i Saya Ngun Hre cu a vun en caah Saya Ngun Hre zong a vung ngal ve i a meitharphir arvang cu a pawng i thalkung ah a meithal kuang cun a vun sawh tikah a meithal cu a puak i F. Za Hoe cu a hun khen.
“Mah vial hi maw ka si ko lai,” tiah a thaw sin ah a hun chim i a cat thluahmah ko. Pu Run Ro Thang nih Hakha ah zual ko a thlah zokzok i a ruak cu chun zan hlanin Hakha ah an tlunpi.
Rangoon University Chin Students Union ah President, hi caṭialtu zong a ṭuan liote a si ve i upa vialte a sawm hna i ngaihchiatnak roca (Condolence) zong a innchung nu sinah kan kuat.
“Kan Robawm kan thlau cang” tiah kan ti. A ruak cu a tu i State Forest Office ( ျပည္နယ္သစ္ေတာရုံး) khi amah hmun a si caah mah a hmun in chaklei kilte ah an vui. A ruak kuang cu hmualthing in an ser. Mah a hmunpi cu Cozah nih an run ting i State Forest Office saknak ah an pek hna.
Zung cu sak an duh caah 2000 kum December 5 ni ah a ruak cu an hlai i Khrihfa thlaan hmun ah, HBA Compound chung ah an vui. A thlaanlung chungah hitihin ca an ṭial.


IN EVERLOVING MEMORY
OF
WUNNA KYAWHTIN F. ZA HOE, B.A,B.L,BSC(1)
DEPUTY COMMISSIONER
FALAM
            Born          2-11-1924
            Died          20-2-1963
            (CHIN NATIONAL DAY)
Here lies whose untimely death shattered the hopes
And broke the hearts of people. He died so young but
To the well born soul like his value doesn’t for the number
Of years a men of action coped with a tast that would have
Out lived many This was a man.

Image may contain: 3 people

cc: 1.   SUIUM MEKAZIN, November, 2002, page 13-19.
  1. ZION PAR DARKHING Magazine, 2001, page 119-123.
Image may contain: 3 people, people standing, hat and suit
Sayaci Dr. Bawi Hu nih Chin Hmaisuang Hna Tuanbia Section 2 chung ta ka tarmi a si.
Cattialtu Sayaci Dr. Bawi Hu Tuanbia hika ahhin rel khawh a si.
Chin Hmaisuang Hna Tuanbia Biahmaitthi rel na duh ahcun Hika catlang hi click
Advertisement


EmoticonEmoticon

 

Start typing and press Enter to search